46. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΑΝ ΠΕΔΙΟ ΑΡΕΤΗΣ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ* του Τίτου Χριστοδούλου

του Τίτου Χριστοδούλου

Στον Αριστοτέλη οφείλουμε την πληρέστερη και διαυγέστερη θεωρία πώς η ηθική τελείωση του ανθρώπου πραγματώνεται ουσιαστικά στο εσωτερικό μιας πολιτικής κοινότητας, με τη συμμετοχή στη ζωή της πόλης, η αρετή των κατοίκων της οποίας πραγματώνει την ηθική τελείωση, το «τέλος» της ιδίας. Αλλά πρόκειται, επαναλαμβάνεται, για αρετή που είναι διδακτή με την οικείωση και την έξη, τη συνήθεια την οποία ενστερνίζεται η διαπαιδαγώγηση.

Η ίδια η ποιότητα της ενάρετης πράξης, η αρετή, ορίζεται και σε αναφορά με την πράξη του προτύπου σώφρονος ανδρός, ως αν ο φρόνιμος ορίσειεν. Εγγενώς, λοιπόν, ο πολίτης ορίζεται ως μέλος της πόλης όπου εκφράζεται και αξιολογείται ηθικά η πράξη του, διαπαιδαγωγούμενος μέσα στην πόλη, την πολιτική κοινωνία και «για» αυτή, ως ενάρετος και ηθικός πολίτης. Τον ενάρετο πολίτη, άλλωστε, έχει το καθήκον η παιδεία, η εκπαίδευση, να αποδώσει στον κοινό βίο της πόλης, άριστο για τον πρακτικό βίο του πολίτη, τον πολιτικό βίο της πράξης.

Αλλά από τον κοινωνιολογικό ορισμό του πολίτη έχει εξαφανιστεί η «πράξη» ‒ όπως έχει εξαφανιστεί, θα έλεγε με ελληνικούς φιλοσοφικούς όρους (αρυόμενη από τους Έλληνες και τον Αριστοτέλη) η φιλόσοφος Χάννα Αρέντ, η διάσταση ανάμεσα στο πολιτικό και το κοινωνικό, την πόλη και τον οίκο. Στην πραγματικότητα, το κοινωνικό έχει απορροφήσει το πολιτικό και ο πολίτης ερμηνεύεται και παιδαγωγείται, σε ό,τι αφορά τη συμπεριφορά του και όχι την πολιτική του πράξη: ερμηνεύεται και ετεροκαθορίζεται σαν μονάδα του συνόλου και όχι ως ελεύθερο πολιτικό άτομο, που ενεργεί πολιτικά στην πόλη ‒ ένα χώρο ισότητας. 

Ο κοινωνικός χώρος ορίζεται πια από εκείνες τις παραγωγικές της ζωής δραστηριότητες που χαρακτήριζαν στην ελληνική σκέψη τον «οίκο», τον ιδιωτικό χώρο, και ο δημόσιος χώρος, ο χώρος της «πόλης», έχει απορροφηθεί από το ιδιωτικό, ο πολιτικός από τον οικονομικό, μεταμορφούμενος σε σφαίρα ικανοποίησης των υλικών αναγκών. Επιφορτισμένη με την παραγωγή πολιτών σε μια τέτοια κοινωνία των εργαζομένων ‘homo laborans, laboureurs, jobholders’, η εκπαίδευση πρέπει να παράγει πρωτίστως πολίτη που να διαθέτει τα «εφόδια» της εργοδοσιμότητάς του, να είναι πρώτα «όμοιος», «προβλέψιμος» και «πιστοποιήσιμος» όσον αφορά την επάρκεια αυτών των «εφοδίων», τη χρησιμότητά του στην παραγωγή και αναπαραγωγή των κοινωνικών δομών που τον νοηματοδοτούν σαν τέτοιο.

Η κοινωνική διάσταση του πολίτη ως κατόχου ίσων δικαιωμάτων, τον καθιστά ταυτολογικά ίσο, σαν καθ’ όλα όμοιο,εξομοιούμενο σαν κοινωνική μονάδα, νοηματοδοτούμενο σαν τέτοιο σε σχέση προς τις κοινωνικές γραφειοκρατικές δομές που του προσμετρούν εργασιακά και κοινωνικά ‒δηλαδή ατομικά‒ δικαιώματα, στηριζόμενα στην ψιλή του, identity blind, ιδιότητα ως ατόμου-πολίτη.

Αλλά είναι λιγότερος ο «πολίτης» σε μια κοινωνία αφηρημένων «homo laborans», ατόμων-φορέων δικαιωμάτων εξισωτικών μεν, αλλά μέσα από την απόλυτη εξομοίωσή τους σαν αλλοτριωμένες μονάδες του συστήματος. Πρόκειται για αλλοτρίωση και απώλεια κόσμου, καθώς αυτός συνίστατο διυποκειμενικά μέσα από την εμπειρία και την πράξη, στη συνάντηση των ανθρώπων που αυτές προϋποθέτουν και μέσα από τις οποίες ο πολίτης, ως πολιτικό ον, εδραίωνε την ταυτότητά του και την αντίληψη της πραγματικότητας.

Εννοούμε, λοιπόν, με τους Έλληνες φιλοσόφους, τον ενεργό πολίτη ως ενεργεία πολίτη, ως ενδελέχεια του ανθρώπου, με όρους πάντα αρεταιικούς, δηλαδή σαν άνθηση του τι ήν είναι του, της ανθρώπινης ουσίας του ως ζώου πολιτικού. Της αρετής του ενεργού πολίτη. Όχι ως ενεργούμενου πολιτικών ντιρεκτίβων για την προκάτ σύσταση κοινωνιών σύμφωνα με μοντέλα υπερεθνικών διευθυντηρίων, αλλά ως ενεργεία πολίτη, που ενεργεί στην απώτατη εκδίπλωση της ουσίας του ως ενέργεια ψυχής κατά λόγον, ενδελέχεια του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού.

Παράλληλα, βλέποντας στην «πράξη» μια μορφή συνάντησης και κοινοτικής συνύπαρξης, του ενεργεία πολίτη που πολιτεύεται, βλέπουμε στη συμμετοχή στην πόλη ‘χώρο παιδείας καθ’ αυτόν, γι αυτόν οποίο προετοιμάζει το σχολείο με την έξη της αρετής’ μια μορφή συμμετοχικής δημοκρατίας που έρχεται σε αντίθεση προς τις γραφειοκρατικές και ελιτιστικές μορφές της σημερινής νεωτερικής ή μετανεωτερικής εποχής. Και, μέσα από την οποία, ο πολιτικός άνδρας-πολίτης εκδιπλώνει τις αρετές που τον εξυψώνουν σαν τέτοιο, τον διαφορίζουν σαν αρετή και σαν αριστεία, σε μια αρεταϊκή αντίληψη του φρονίμου και ευδαίμονος, ανθούντος πολίτη. Αρθρώνεται έτσι, με τη σύνδεση της πράξης με τον λόγο και την πρακτική της κοινότητας, μια αντίληψη της πολιτικής στην οποία το νόημα και η ταυτότητα παίρνουν ένα ουσιαστικό νόημα.

 Τίτος Χριστοδούλου

*Απόσπασμα από εισήγηση του γράφοντος σε συνέδριο με θέμα τη Δημιουργία του Ενεργού Πολίτη.