ΘΕΩΡΙΑ και ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ της ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ του Τίτου Χριστοδούλου

του Τίτου Χριστοδούλου

Το Ζήτημα της 'τυφλής', αλλά ενήμερης στην ανθρώπινη εμπειρία, Δικαιοσύνης

Σύμφυτη με την ιδέα της δικαιοσύνης είναι η τυφλότητά της: παριστάνεται συνήθως με δεμένα τα μάτια, ως 'Justitia', με μία ζυγαριά στο ένα χέρι κι ένα σπαθί στο άλλο. Η τυφλότητά της συμβολίζει την αμεροληψία, ως  κυρία της αρετή: η ζυγαριά παραπέμπει στην ιδέα της ζυγοσταθμισμένης κρίσης, τα ίσα σταθμά στο ζύγισμα των πλευρών μιας υπόθεσης που περιμένει την 'δίκη' της, την εγγύηση ότι στην κάθε πλευρά των διαδίκων θα αποδοθεί ό,τι του αρμόζει, το 'δικό του'. Το ξίφος, στο άλλο χέρι, υπογραμμίζει την αποφασιστικότητα, την τελικότητα και το κύρος της απόφασης, της κρίσης της. Η δικαιοσύνη είναι η υψίστη πολιτική-ηθική αρετή ως προς την οποία επιμετρώνται οι νομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στο σύνολό τους: η βασική δομή μιας κοινωνίας.

Αυτά συνεπάγονται οι παραδοχές που συμβολίζονται στην τυπική αυτή παράσταση της Δικαιοσύνης. Πίστεις και παραδοχές που είναι, όμως, ανοικτές σε κρίση κι αμφισβήτηση. Για παράδειγμα, σε εποχές που έχουν ξεπεράσει την αποδοχή του κύρους του θεϊκού ή φυσικού δικαίου (natural law), από πού αντλείται το κανονιστικό κύρος της δικαιοσύνης; Σημαίνει, λοιπόν, η 'δικαιοσύνη' κάτι διαφορετικό ανάλογα με την περίοδο και την κοινωνία στην οποία κάποιος αναφέρεται; Ας φανταστούμε την 'Justitia' σε εντελώς διαφορετικά θρησκευτικά και πολιτικά περιβάλλοντα και κοινωνίες - μπορεί ακόμη να στηρίζεται σε κοινές, καθολικές αντιλήψεις για την ηθική.

Η τυφλότητά της εγείρει, εξάλλου, τα εξής ερωτήματα. Ποία έννοια αμεροληψίας μπορεί να ισχυριστεί ότι, 'χωρίς διάκριση προσωπων' μπορεί να είναι δίκαιη, να αποδίδει το ίσον σε διάφορα άτομα; Μία έννοια της κρίσης και του λόγου που απομονώνονται, αποκόπτονται από την συγκεκριμένη ανθρώπινη εμπειρία δεν διατρέχουν τον κίνδυνο να καταστούν τυφλές ως προς τις διάφορες ανθρώπινες ανάγκες και περιστάσεις των ανθρώπων; Και, επιστρέφοντας στο σύμβολο της πλάστιγγας, της ζυγαριάς, πώς μπορεί η δικαιοσύνη να βρει ένα και μοναδικό και συνεπές κριτήριο για την περιπλοκότητα των αντιδίκων, συγκρουόμενων απαιτήσεων κι ισχυρισμών; Κι η χρήση του ξίφους, δεν προϋποθέτει μία ανθρωπίνως αδύνατη, οριστική και αλάνθαστη κρίση στην βάση κανόνων που απολαύουν απολύτου κύρους;

Πολιτικά κυρίαρχο, μοιράζοντας τις πολιτικές φιλοσοφίες σήμερα, είναι το ερώτημα για την δυνατότητα μιας αντίληψης ηθικά θεμελιωμένης πολιτικής και κοινωνικής δικαιοσύνης, που να αποφεύγει τόσο τις κατηγορίες της τυφλοτητας, αδιαφορίας των κοινωνικο-φιλοσοφικών πλαισίων αναφοράς και νοηματοδότησης, όσο και της συνάρτησης ή εξάρτησης από τέτοια ιστορικά πλαίσια με τρόπο που αποτυγχάνει να αναγνωρίσει τονκαθολικά και διαχρονικά έγκυρο πυρήνα του αιτήματος της 'δικαιοσύνης'. Ποιές είναι οι κανονιστικές συνθήκες και προϋποθέσεις ως πρός τις οποίες η βασική δομή μιας κοινωνίας μπορεί να αποκληθεί δίκαιη.

Φιλελευθερισμός, Κοινοτισμός και η Φύση της Δικαιοσύνης

Στό κέντρο της διαμάχης ανάμεσα σε φιλελευθέρους και κοινοτιστές κείται το κλασικό πρόβλημα για μία ηθικά θεμελιωμένη θεωρία της πολιτικής και κοινωνικής δικαιοσύνης: οι κανόνες, νόρμες, πού ορίζονται ως δίκαιοι, καλούνται να είναι ταυτόχρονα συνηρτημένοι πρός ένα (ιστορικό, κοινωνικό, φιλοσοφικό) πλαίσιο αναφοράς όσο και να το υπερβαίνουν. Πρέπει να εκπέμπουν κύρος σε μία συγκεκριμένη κοινότητα σε αναφορά πρός την επί μέρους αυτοαντίληψη και τους θεσμούς της και ταυτόχρονα να συνιστούν ένα ηθικό και κριτικό καθρέφτη γι' αυτούς. Πόσο αφηρημένη μπορεί να είναι μία τέτοια θεωρία, και ταυτόχρονα να παραμένει συγκεκριμένη, με ιστορικό περιεχόμενο κι αναφορά; Πώς μπορεί, ταυτόχρονα, να σχετίζεται με μία συγκεκριμένη κοινωνία και, παράλληλα, να μην γίνεται σχετικιστική; Τούτο δεν είναι ένα μεθοδολογικό, απλά, ερώτημα, αφού οι διάφορες απαντήσεις σε αυτό συνεπάγονται διαφορετικές κανονιστικές, ουσιαστικές συνέπειες και συμπαραδηλώσεις για μία θεωρία της δίκαιης κοινωνίας. Ο 'κοινοτισμός' όσο κι ο 'φιλελευθερισμός' ('communitarianism', 'liberalism!) συνιστούν γενικές, ασαφείς έννοιες που οροθετούν θέσεις σε μία διαμάχη που, στην διάρκεια της δεκαετίας του 1980 εκτυλίχθηκε γύρω από το πρόβλημα αυτό και αναπτύχθηκε κι έξω από το αρχικό Άγγλο-Αμερικανικό περιβάλλον που την επιγέννησε, ως μία γόνιμη διαμάχη πάνω σε ένα θεμελιώδες κανονιστικό ερώτημα για τις πολιτικές κοινωνίες.

Αρχή κι αφορμή της η έριδα είχε, όπως τόσο συχνά συμβαίνει στην ιστορία των ιδεών, ένα βιβλίο: την μελέτη 'Θεωρία της Δικαιοσύνης' (A Theory of Justice) του John Rawls, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1971. Ένα βιβλίο που έθετε τέρμα στις αποδοχές μιας περασμένης εποχής, την μεγάλη παράδοση της κανονιστικής (normative) πολιτικής φιλοσοφίας και που με μία σύγχρονη αναδιατύπωση των Καντιανών επιχειρημάτων και μέσα σε ένα πλαίσιο φιλελεύθερης θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου, απέδειξε ότι αποτελούσε όχι μόνο μία αποτελεσματική αντιπρόταση στις ωφελιμιστικές θεωρίες (utilitarianism) αλλά και την έμπνευση για την διατύπωση εναλλακτικών φιλελεύθερων προσεγγίσεων στην κατεύθυνση συνδυασμού της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αυτό που επέσυρε τις πιο ουσιαστικές επικρίσεις ήταν o χαρακτήρας της φιλοσοφικής θεμελίωσης της θεωρίας του Rawls, που 'αφαιρούσε' από τα συγκεκριμένα κοινωνικά περιβάλλοντα όπως κι η επιμονή της  για την προτερότητα των ίσων πολιτικών δικαιωμάτων έναντι ουσιαστικών (substantive) αντιλήψεων για το κοινό αγαθό. Αντλώντας από τον Αριστοτέλη, τον κλασσικό ρεπουμπλικανισμό, τον Rousseau, τον Έγελο ή τον Tocqueville, η κριτική αυτή υπογράμμιζε την εξάρτηση και νοηματοδότηση της ιδέας της δικαιοσύνης από κοινωνικώς συνιστάμενες αυτο-αντιλήψεις, πρακτικές και παραδόσεις.

Ωστόσο, παρ' όλες τις κοινές εφαπτόμενές τους, οι αντιρρήσεις αυτές, από 'κοινοτιστές' στοχαστές όπως ο Charles Taylor, o Michael Sandel, o Alasdair MacInture  ή ο Michael Walzer, εμφανίζουν σημαντικές μεθοδολογικές και κανονιστικές διαφορές. Ενώ οι μελετητές της τόσο γόνιμης αυτής έριδας τείνουν να υπογραμμίζουν τα κοινά σημεία και να εμφαίνουν τον επαλληλισμό των εκπροσώπων του κάθε στρατοπέδου, είναι χρήσιμο, κι ενδείκνυται ίσως, για να αποδοθεί δικαιοσύνη στην περιπλοκότητα των επιχειρημάτων, να παρουσιάζονται στην ιδαιτερότητά τους οι ατομικές θέσεις κι η εξέλιξή τους. Διότι, δεν είναι μονάχα απλουστευτικό να προϋποτίθεται μία ομοιογένεια στα δύο στρατόπεδα της διαμάχης, είναι επίσης ανακριβές να εκλαμβάνεται ως κατ' αρχήν και καθ' όλα δεδομένο το ασυμβίβαστο ανάμεσα στα επί μέρους φιλελεύθερα και τα κοινοτιστικά επιχειρήματα. Για παράδειγμα, αντίθετα από το 'Gemeinshaft' στην γερμανική γλώσσα, για την κοινότητα, η αντίστοιχη λέξη 'community', στα αμερικανικά αγγλικά, έχει μία συμμετοχική, δημοκρατική σημασία ενώ, παράλληλα, ο 'φιλελευθερισμός', 'liberalism', που συζητάται εδώ είναι έλα είδος 'κοινωνικού φιλελευθερισμού' κι όχι το είδος του 'ακραίου φιλελευθερισμού', 'libertarianism', ενός Robert Nozick.

Διατυπωμένη, ωστόσο, σε ένα επαρκώς γενικό επίπεδο, μια θέση που μπορεί να διεκδικήσει τον όρο 'κοινοτισμός' μπορεί να θεωρηθεί ως η κεντρική θέση του κοινοτισμού. Είναι το επιχείρημα πού θέτει ότι το 'πλαίσιο αναφοράς της δικαιοσύνης' πρέπει να είναι μία κοινότητα που, στις ιστορικά εξελιγμένες 'αξίες, πρακτικές και θεσμούς' της - κοντολογίς, στην ταυτότητά της - διαμορφώνει τους κανονιστικούς ορίζοντες που είναι συστατικοί της ταυτότητας των μελών, κι έτσι, των κανόνων της δικαιοσύνης. Μόνο μέσα στα πλαίσια των αξιακών αυτών οριζόντων είναι δυνατόν να τεθούν ερωτήματα για την δικαιοσύνη, και να απαντηθούν σε αναφορά πρός το τί είναι καλό κι έγκυρο για την κοινότητα στο φως των αξιολογήσεων και της αυτοαντίληψής της, ή αυτοσυνειδησίας της. Οι αρχές της δικαιοσύνης γεννώνται μόνο από ένα τέτοιο κοινοτικό πλαίσιο, κι είναι έγκυρες μόνο εντός του, και μόνο στο πλαίσιο αυτό μπορούν να πραγματωθούν. Όλες οι απόπειρες για μία φιλελεύθερη δεοντολογική θεμελίωση των κανόνων που υπογραμμίζουν την προτερότητα των ατομικών δικαιωμάτων ή των τυπικών διαδικασιών, παραμένουν εξωτερικές και ξένες όρος το πλαίσιο αυτό. Προϋποθέτουν εκτός πλαισίου, απρόσωπα, καθαρά ταυτότητας  'μη-πρόσωπα', άτομα που υποτίθενται να αποφασίζουν για θέματα δικαιοσύνης σε ένα 'απρόσωπο', 'ουδέτερο' και μη 'προσωπικό' τρόπο, ανεξάρτητα από τις κοινοτικά συσταθείσες ταυτότητές τους. Τέτοιες θεωρίες της προτερότητας του 'ορθού' και του 'δικαίου', πέρα από το 'αγαθό', αφαιρούν και αφήνουν έξω το 'πλαίσιο αναφοράς'. Εκ διαμέτρου αντίθετη στις προϋποθέσεις και την φιλοσοφία της η φιλελεύθερη φιλοσοφία κατηγορεί τους κοινοτιστές για εμμονή στο πλαίσιο αναφοράς, την κοινότητα...

Τα διαφορετικά κανονιστικά επίπεδα αναφοράς στην διαμάχη φιλελευθερισμού - κοινοτισμού

Η διαμάχη αυτή, που έχει κυριαρχήσει στον δυτικό ακαδημαϊκό κόσμο, περιλαμβάνει τόσο περιγραφικά, όσο και κανονιστικά στοιχεία. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναγνωριστούν και διακριθούν τέσσερα διακριτά εννοιολογικά επίπεδα, τέσσερα θεωρητικά πλαίσια αναφοράς, που δεν θα πρέπει να συγχέονται ή εμπλέκονται με εσφαλμένο τρόπο. Πρώτα, έχουμε μίακριτική της ατομιστικής αντίληψης του προσώπου, ως ταυτοτικά απροσδιόριστου κι ανελντακτου ('unencumbered self') που προβάλλουν οι φιλελεύθερες θεωρίες. Δεύτερον, έχουμε την κριτική κατά της φιλελεύθερης θέσης για την ουδετερότητα των φιλελεύθερων αρχών της δικαιοσύνης και του νόμου και την κριτική κατά της εκλαμβανόμενης προτερότητας των ατομικών δικαιωμάτων έναντι του κοινού αγαθού (η φιλοσοφική αντίληψη για το οποίο συνέχει την κοινότητα, νομιμοποιεί την πολιτική εξουσία και ορίζει τα πλάνα ζωής των μελών της κοινότητας). Τρίτο, και συναφές, η κριτική της ανεπαρκώς ενσωματικής ηθικής δύναμης (sittlich - ethical) των φιλελεύθερων θεωριών για την πολιτική κοινότητα. Τέταρτον, και τελικό, η κριτική για τις καθολικές θεωρίες των ηθικών κανόνων, ή, της κανονιστικής ηθικής - morality.

Μολονότι οι τέσσερις αυτές προβληματικές συνδέονται μεταξύ τους κατά ένα περίπλοκο τρόπο, εγείρουν η κάθε μία τα δικά τους ερωτήματα για κριτική απάντηση. Ερωτήματα που αφορούν την θεωρία του προσώπου, την νομική θεωρία, την πολιτική θεωρία και την ηθική θεωρία δεν πρέπει να συγχέονται ή να διαπλέκονται με εσφαλμένο τρόπο, όπως τόσο συχνά συμβαίνει στην εν προκειμένω διαμάχη. Αν πρόκειται να αντληθούν συμπεράσματα για την έννοια του νόμου, της δημοκρατίας ή της κανονιστικής ηθικής από μία διυποκειμενική αντίληψη του προσώπου, είναι αναγκαίο να έχουμε επιχειρήματα σε κάθε ένα από τα τέσσερα αυτά θεωρητικά επίπεδα. Η έννοια του 'αγαθού', για παράδειγμα, έχει διαφορετικό νόημα σε κάθε ένα τους, όπως και διαφορετική σχέση πρός το πρόβλημα της δικαιοσύνης, όταν αναφέρεται: α) στην καλή ζωή του ατόμου, β) κοινές αντιλήψεις για το αγαθό σε μία κοινότητα, γ) ένα ανώτερο αγαθό, μία ειδική για μία κοινότητα ή αντικειμενική έννοια. Στην τελευταία περίπτωση, μία αξία, όπως η προσωπική αυτονομία (και απόσταση από κοινοτιστικές αντιλήψεις για το αγαθό) μπορεί να θεωρηθεί ένα 'αγαθό'.

Τα διαφορετικά επίπεδα που ορίζονται σε αυτήν την προσέγγιση στην διαμάχη, όχι μόνον επιτρέπουν μία εναργέστερη εξέταση των φιλοσοφικών διαστάσεων και ξεχωριστών θεμάτων της, αλλά και συνιστούν, αν ληφθούν συνολικά - κι αυτό είναι το ιδιαίτερο σε αυτήν την διαμάχη - το πεδίο στο οποίο πρέπει να αποδειχθεί μια θεωρία της δικαιοσύνης. Γ) Η τετραπλή διαφοροποίηση των θεωρητικών προβλημάτων και επιπέδων χρησιμεύει σε κλειδί για μία συστηματική πρόταση για εννοιολογική διασάφηση. Άν η θέση του κοινοτισμού, σύμφωνα με την οποία τα άτομα είναι πάντα προσδεδεμένα και ορίζονται από μιά κοινότητα και οι αρχές του δικαίου πάντα νοηματοδοτούνται σε ένα θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς, τεθούν υπό εξέταση ως πρός το ποιές αντιλήψεις του προσώπου ή της κοινότητας είναι στο κέντρο της συζητήσεως σε κάθε ένα από αυτά τα επίπεδα, καθίσταται τότε σαφές ότι τέσσερις διαφορετικές αντιλήψεις για το πρόσωπο ή την κοινότητα μπορούν να διακριθούν, που με την σειρά τους αντιστοιχούν σε τέσσερα διαφορετικά κανονιστικά πλαίσια. Έτσι, η συζήτηση για την σύσταση του εαυτού /προσώπου περιστρέφεται γύρω από την αντίληψη του 'ηθικού' προσώπου (ethical person), σαν μέλους μιας ηθικής κοινότητας που ορίζει και συνεπάγεται την κατασκευή ταυτοτήτων, κι η οποία πρέπει να διακριθεί από την έννοια του νομικού προσώπου σαν φορέως ατομικών δικαιωμάτων και μέλους μιας εννόμου κοινότητας (legal community), μία αντίληψη, η τελευταία, κεντρική στο θέμα της νομικής ουδετερότητας. Προβλήματα πολιτικής νομμοποίησης κι ενσωμάτωσης εγείρονται,  ωστόσο, σε αναφορά πρός την σωστή αντίληψη της ιδιότητας του πολίτη (citizenship) -σαν μέλη μιας πολιτικής κοινότητας πολιτικά υπεύθυνων πολιτών, ενώ, από την άλλη, η διαμάχη για την ηθικοκανονιστική (moral) καθολικότητα ή πλαισιοθεωρητική σχετικότητα ουσιαστικό και πρωτεύοντα ρόλο παίζει η έννοια του ηθικού προσώπου και της ηθικής (moral) κοινότητας ηθικά αυτόνομων δραστών.

Διακρίνοντας αυτά τα ξεχωριστά εννοιολογικά, κανονιστικά επίπεδα, διασφαλίζεται η δυνατότητα της πιο πρόσφορης και κατάλληλης συζήτησης της διαμάχης φιλελευθερισμού - κοινοτισμού, ώστε να μπορέσει κανείς να συμβάλει, ορζόντια, σε κάποιο ειδικά επίπεδο στην διασάφηση των επί μέρους προβλημάτων - με την συνδρομή, εξάλλου, άλλων θεματικών πλαισίων λόγου, όπως, πχ, ο φεμινισμός ή άλλα θεωρητικά 'πεδία λόγου. Έτσι, θα μπορεί κανείς να προσδιορίσει ποιό κανονιστικό επίπεδο εμπλέκεται σε κάθε συζήτηση, και ποιά ειδική αντίληψη του προσώπου ή της κοινότητας εννοείται.

Η πρόταση να διακριθούν τέσσερα διαφορετικά κανονιστικά πλαίσια, το ηθικό (ethical), το νομικό, το πολιτικό και το ηθικό κανονιστικό (moral), κι η προσπάθεια να διευρευνηθεί πώς αυτά συμφωνούν ή συνέχονται μεταξύ τους, βοηθεί να εξεταστεί κι η συμβατότητα των ατομικών δικαιωμάτων με το κοινό αγαθό, η πολιτική γενικότητα με την ηθική (ethical) διαφορά, η ηθικοκανονιστική (moral) καθολικότητα με το θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς, καθώς και οι ψευδείς, φαινόμενες αντιθέσεις. Μπορεί στην βάση αυτή να αναπτυχθεί έναςκριτικός λόγος 'πέραν του φιλελευθερισμού και κοινοτισμού', σε αναφορά, εν τέλει, πρός την σχέση δικαιοσύνης και του αποδεκτού κοινού αγαθού, θεμελιωμένου σε μία ηθικοκανονιστική προοπτική. Το τελευταίο εδράζεται σε μία άποψη του πρακτικού λόγου, σύμφωνα με την οποία, η θεμελίωση της εγκυρότητας των αξιών ή κανόνων αναζητείται στα συγκεκριμένα 'διυποκειμενικά θεωρητικά πλαίσια αναφοράς' μέσα στα οποία επιζητείται η εγκυρότητα. Αναγόμενη στην Καντιανή παράδοση, αυτή η μη μεταφυσική αντίληψη του πρακτικού λόγου δεν είναι μία αυταρχική πηγή ανεπηρέαστων από θεωρητικά πλαίσια αναφοράς κανόνων. Αντίθετα, στην απουσία 'έσχατων' ή 'απόλυτων' ουσιαστικών (substantive) ουσιαστικών λόγων, θεμελιώνεται στην ανάγκη 'καλών' λόγων, κι αντανακλά το νόημα και τα κριτήρια των καλών λόγων σε κάθε από αυτά τα θεωρητικά πλαίσια αναφοράς. Αντίστοιχα, η έννοια της 'ηθικής αυτονομίας' πρέπει να διαφοροποιηθεί, τετραπλά, σε αναφορά πρός αυτά τα θεωρητικά πλαίσια. Η ανακατασκευή της λογικής της κανονιστικής θεμελίωσης ενισχύεται, τέλος, κι από μία θεωρία των πλαισίων αναγνώρισης (recognition) για να ελεγχεί ότι η προτεινόμενη αντίληψη παραπέμπει σε μία θεωρία των διαπροσωπικών  σχέσεων που δεν εκτίθεται στην κριτική της καθαρής αφαίρεσης.

Η ανάλυση, έτσι, της διαμάχης ανάμεσα σε αδιάφορες σε θεωρητικά πλαίσια αναφοράς φιλελεύθερες - δεοντολογικές θεωρίες και τους κοινοτιστές  που εμμένουν σε κοινοτικά πλαίσια αναφοράς οδηγεί στην διαφοροποίηση τεσσάρων διακριτών κανονιστικών πλαισίων στα οποία τα άτομα 'τίθενται' (ή, 'εντάσσονται') σαν μέλη διαφόρων κοινοτήτων. Με άλλα λόγια, αναγνωρίζονται διυποκειμενικά κι εγγράφουν δικαιώματα κι απαιτήσεις εγκυρότητας, ή είναι αποδέκτες αυτών, σε διάφορες κοινότητες. Κοινότητες ηθικών (ethical), συστατικών ταυτότητας δεσμών και υποχρεώσεων. Επίσης, μία νομική κοινότητα που προστατεύει την 'ηθική ταυτότητα' του ατόμου σαν ελεύθερο και ίσο νομικό πρόσωπο. Μία πολιτική κοινότητα στην οποία τα άτομα είναι συγγραφείς του νόμου και αμοιβαία υπεύθυνοι πολίτες. Τέλος, μία ηθικοκανονιστική (moral) κοινότητα, στην οποία όλοι οι άνθρωποι, σαν ηθικά (moral) άτομα δικαιούνται ηθικού σεβασμού. Μία θεωρία της διαιοσύνης είναι ταυτόχρονα και συναρτημένη πρός ένα θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς όπως κι ελεύθερη τέτοιας συνάρτησης, όσο λαμβάνει υπ' όψιν τις τέσσερις αυτές κανονιστικές διαστάσεις χωρίς να απολυτοποιεί οποιαδήποτε από αυτές. Σύμφωνα με αυτή την θεωρία, η κοινωνία που φέρνει κοντά και συνδυάζει με τον κατάλληλο τρόπο τα κανονιστικά αυτά πλαίσια μπορεί να χαρακτηριστεί μία δίκαιη κοινωνία.

Τίτος Χριστοδούλου