Ο ΡΕΑΛΙΣΜΟΊ ΤΟΥ "ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ" ΣΤΗΝ ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ του Τίτου Χριστοδούλου

του Τίτου Χριστοδούλου

Αν ο «ρεαλισμός» στην ιστορία της φιλοσοφίας δηλώνει το δόγμα τωνΣχολαστικών για την «πραγματικότητα των καθόλου», στην θεωρία των ΔιεθνώνΣχέσεων (συνοπτικά «IR Theory») υποδηλώνει την καθολικότητα του πραγματικού.«Πράγματι», η Σχολή του Ρεαλισμού, της απαισιόδοξης Πραγματοκρατίας και τουσυνοδού Πραγματισμού, στην Θεωρία των Διεθνών σχέσεων διατείνεται ότι είναι ηπιο ρεαλιστική αντίληψη για το πώς ο κόσμος «πραγματικά» λειτουργεί, ποιέςαρχές διέπουν καταλυτικά τις σχέσεις ανάμεσα στους «δράστες» (actors), τιςμονάδες που ενεργούν στον διεθνή στίβο. 

Πρόκειται για μια πεισματικά αθεράπευτη απαισιόδοξη εικόνα για την εγγενώςσυγκρουσιακή φύση της διεθνούς πολιτικής, που εκφράζει άλλωστε την αδρήαντίληψη των απλών ανθρώπων ότι η μόνη αρχή που ορίζει τις επιλογές στον διεθνήστίβο είναι το «συμφέρον» και ότι το διεθνές περιβάλλον, διαχρονικά, διέπει το«δίκαιο του ισχυροτέρου». Ο Ρεαλισμός έτσι, εμμένει στην καίρια διατύπωση τωνΑθηναίων, στον Θουκυδίδη, στον διάλογο με τους Μηλίους στο νησί των οποίωνείχαν χωρίς αφορμή εισβάλει για εκβιάσουν υποταγή των ή ωμά να τουςκαταστρέψουν, φράση που έμεινε παροιμιακή έκτοτε: «ο ισχυρός κάνει ό,τι θέλει,κι ο αδύναμος υποφέρει ό,τι του επιβάλλεται» (the strong do what they want, theweak suffer what they must).

Μάλιστα, η θεωρία των Διεθνών Σχέσεων, σαν επιστήμη ή κλάδος του επιστητού,γεννήθηκε σαν αντίδραση στις ιδεαλιστικές πασιφιστικές ελπίδες που αναδύθηκανμέσα από τα ερείπια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου σαν πολιτικό πρόγραμμα πουπροήγαγε τα όνειρα ιδεαλιστών οραματιστών όπως ο Πρόεδρος Ουϊλσον των ΗΠΑ, οιδιευθετήσεις συλλογικής ασφάλειας του οποίου θεσμοθετήθηκαν στην θνησιγενήΚοινωνία των Εθνών. Η ανέλιξη κι ωρίμανση της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων τηνείδε να οδεύει χέρι με χέρι με τον Ρεαλισμό, η πρώτη διατύπωση του οποίου σανθεωρία ήλθε με το καίριο έργο του E.H. Carr, «Η Εικοσαετής Κρίση», ‘The TwentyYears Crisis, 1919-1939: An Introduction to the Study of InternationalRelations.’. Το βιβλίο του Carr εξαπέλυε μια καταιγιστική επίθεση ενάντια στονουτοπιανισμό των Ιδεαλιστών κι ερμηνεύθηκε να δίνει σκοτεινές προφητείες για τοαναπόφευκτο του επικείμενου Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. 

Η αναφορά στον Θουκυδίδη και τις δημηγορίες του Μηλιακού διαλόγου,υπογραμμίζει μια σταθερή προκείμενη στην θεωρία του ρεαλισμού. Την σταθερότητα,δηλαδή, το αμετακίνητο των απαισιόδοξων κι αμοραλιστικών αρχών συμπεριφοράς τωνπαραγόντων ή δραστών της διεθνούς ζωής, που ο θεωρητικός των διεθνών σχέσεωνκαλείται να αναλύσει «όπως είναι» κι όχι «όπως θα έπρεπε» ή «θα θέλαμε» ναείναι. 

Κλασσικός και Δομικός ρεαλισμός –νεο-ρεαλισμός 

Ο Ρεαλισμός είναι μια γενική προσέγγιση στην διεθνή πολιτική, όχι μια ενιαίαθεωρία. Παρά τον διαφορισμό σε δύο βασικούς κλάδους, τον κλασσικό ρεαλισμό καιτον δομικό ρεαλισμό ή νεο-ρεαλισμό, όπως και σε άλλες περαιτέρω θεωρίες καιπαρακλάδια, οι πιο πολλοί ρεαλιστές μοιράζονται μερικές βασικές αρχές καιπίστεις για την φύση της διεθνούς πολιτικής που αντιπροσωπεύουν το χαρακτηρισμό«ρεαλισμός». Πρώτον, πρεσβεύουν ότι οι πιο σημαντικοί «δράστες» ή «παίκτες»στην διεθνή σκηνή είναι τα κράτη, κι όχι υποκρατικοί ή υπερκρατικοί παράγοντεςή θεσμοί, όπως άτομα ή υπερεθνικοί οργανισμοί, ή οι πολυεθνικές ή διακρατικέςοργανώσεις και διεθνώς δρώντες παράγοντες της πολιτικής κοινωνίας. 

Δεύτερον, ο ρεαλιστές, και ειδικά ο δομικός ρεαλισμός, ο οποίος και τηνκαθιστά οριστικό στοιχείο της θεωρίας του, θεωρούν την «αναρχία», την απουσίαενός διεθνούς ηγεμόνα, ως καθοριστικό στοιχείο της διεθνούς ζωής. Χωρίς μιακεντρική εξουσία για να επιβάλλει τις συμφωνίες, να εγγυάται την ασφάλεια ή ναπεριορίζει την συμπεριφορά των κρατών, τα κράτη είναι αναγκασμένα να βασίζονταιστα δικά τους μέσα για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους. Τρίτον, η δύναμηείναι το κατ’ εξοχήν συμφέρον ή επιδίωξη των κρατών. Οι ρεαλιστές διαφορίζονταιως προς το αν η επιδίωξη της δύναμης είναι αυτοσκοπός ή απλά το μέσο για ναδιασφαλίσουν τα κράτη την ασφάλεια κι επιβίωσή τους. Οι σκοποί της δύναμης ήεπιβίωσης, κρίνουν οι ρεαλιστές, επιδιώκονται με την υιοθέτηση ελλόγωνπολιτικών (rational policies) που μπορούν να αναλυθούν αντικειμενικά με όρους της λογικής των παιγνίων. Πέμπτον, για να προωθήσουνκαι διασφαλίσουν τις επιδιώξεις τους στην διεθνή σκηνή, τα κράτη πρέπει ναβασιστούν στην προβολή της δύναμης και των δυνατοτήτων τους (project power) μετην μορφή απειλών. Τέλος, πολλοί ρεαλιστές και, ιδία, οι της τελευταίας κοπήςδομικοί ρεαλιστές ή νεο-ρεαλιστές, πιστεύουν ότι η δομή ή στοιχεία του διεθνούςπεριβάλλοντος, κι ειδικά η κατανομή δυνατοτήτων (distribution of capabilities)ή δύναμης ανάμεσα στα κράτη συνιστούν τις πιο σημαντικές αιτίες και τις βασικέςπαραμέτρους στην διεθνή πολιτική και την διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής.Mολονότι όλοι οι ρεαλιστές δίνουν πρωταρχική σημασία στα κράτη σαν δράστες στηνδιεθνή σκηνή, οι δομικοί ρεαλιστές δίνουν έμφαση σε διεθνείς παράγοντες για τιςεξελίξεις στην διεθνή πολιτική. 

Ήδη θίξαμε τις σχολές του κλασικού ρεαλισμού και του δομικού ρεαλισμού, ήνεο-ρεαλισμού. Ο κλασσικός ρεαλισμός δίνει αποκλειστική έμφαση στην δύναμη σαντον πιο σημαντικό παράγοντα στην διεθνή πολιτική. Η αιτία όμως για τηνανταγωνιστική ή συγκρουσιακή επιδίωση μεγιστοποίησης της δύναμης έγκειται στηνανθρώπινη φύση. Για τον βασικό εισηγητή της θεωρίας, Hans Morgenthau, κινούμενοαπό τον πεσσιμισμό της θνησιγενούς δημοκρατίας της Βαϊμάρης από όπουπροερχόταν, οι άνθρωποι είναι εγγενώς μοχθηροί, διψώντας για δύναμη και γιακυριαρχία πάνω στους άλλους. Τα άτομα, και οι συλλογικοί θεσμοί που αυτοίδημιουργούν, λειτουργούν σύμφωνα με τους ουσιοκρατικούς καθορισμούς (κι έτσιανιστορικούς και αμετάλλαγους) της ανθρώπινης φύσης. Λογικά ενεργούντα κράτηορίζουν τα συμφέροντά τους με όρους δύναμης και μετρούν τις δυνατότητεςεπιβίωσής τους σε σύγκριση με την δύναμη άλλων δραστών στο διεθνές περιβάλλον.Επιδιώκουν λοιπόν να διασφαλίσουν τις συνθήκες ασφάλειας κι επιβίωσής τουςδημιουργώνταςισορροπία δυνάμεων (balance of power ή equilibrium), ενίοτε μεσυμμαχίες, που συχνά διασφαλίζoυν την ειρήνη ή τουλάχιστον βοηθούν ναδημιουργήσουν συνθήκες αλληλεξάρτησης ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις. 

Δομικός ρεαλισμός ή νεο-ρεαλισμός 

Οι δομικοί ρεαλιστές ή νεορεαλιστές, όπως ο εισηγητής της θεωρίας KennethWaltz, συμφωνούν ότι η αναρχία χαρακτηρίζει το διεθνές σύστημα, όπου δενυφίσταται μια υπερεθνική εξουσία για να ρυθμίζει κανονιστικά την συμπεριφοράτων ανεξαρτήτων κρατών που το συνιστούν. Το γεγονός αυτό διαμορφώνει την προςτο ίδιον πάντα συμφέρον συμπεριφορά των κρατών που είναι αναγκασμένα ναπροσπαθούν να αποκτήσουν δύναμη, δηλαδή, να μεγιστοποιήσουν δηλαδή δυνατότητεςόπως η στρατιωτική ή οικονομική δύναμη, ή η δυνατότητα να ελέγχουν ή επηρεάζουντην συμπεριφορά άλλων δραστών στην διεθνή σκηνή όπως και το περιβάλλον μέσα στοοποίο αυτοί ενεργούν. Ο ασταμάτητος κι ανελέητος ανταγωνιστικός αγώνας γιαδύναμη συνιστά το πρωτεύον χαρακτηριστικό του αμετάβλητου, αν-ιστορικού κιάχρονου περιβάλλοντος της παγκόσμιας «άτακτης» τάξης του Ρεαλισμού. 

Οι πόλεμοι κι οι συγκρούσεις είναι φυσικές εκδηλώσεις αυτού του συστήματοςκαθώς τα κράτη αγωνίζονται για δύναμη, έδαφος, και πρώτες ύλες, συχνά εις βάροςάλλων κρατών. Η συνεργασία ανάμεσα στα κράτη είναι πιο σπάνια και αναπόφευκταολιγόζωη, με την συχνή μεταβολή των παραμέτρων του εθνικού συμφέροντος. Οπειρασμός να κυριαρχήσει ένα κράτος πάνω σε άλλα αυξάνει καθώς αυξάνει η δύναμηκι οι δυνατότητες που αυτή συνεπάγεται, να επηρεαστεί πιο καταλυτικά ησυμπεριφορά των πιο αδυνάμων κρατών. 

Την δύναμη οι κλασσικοί ρεαλιστές θεωρούν ότι τα κράτη επιζητούν και σαναυτοσκοπό και σαν μέσο για την επιβίωση. Αλλά σε αναφορά με την οποία οινεο-ρεαλιστές, όπως ο Waltz, διαφορίζονται από τον Morgenthau και την σχολήτου, «οικοδομώντας», όπως δηλώνει ο ίδιος ο Kenneth Waltz, «τον δομικό ρεαλισμόστην προκείμενη ότι η επιβίωση είναι το μόνο μέλημα και κίνητρο των κρατών καιη δύναμη είναι ένα από τα μέσα για να την διασφαλίσουν». " (Waltz, 1997:Realism and International Politics, p. 913). 

Η κύρια όμως διαφορά των νεορεαλιστών είναι η έμφαση που δίνουν όχι στηνφύση των ανθρώπων, όπως οι κλασσικοί ρεαλιστές, αλλά στην δομή του παγκόσμιουσυστήματος (system structure), που ορίζεται σαν η κατανομή δυνατοτήτων(distribution of capabilities) ανάμεσα στους δράστες στην παγκόσμια σκηνή, κιειδικά τους πρωταγωνιστές δράστες ή τις Μεγάλες Δυνάμεις, και που παίζεικαταλυτικό ρόλο στον καθορισμό του ενδεχομένου του πολέμου ή της ειρήνης. Γιατους δομικούς ρεαλιστές, όπως ο Waltz, ένα διπολικό σύστημα (bipolar)οργανωμένο με συμμαχίες γύρω από δύο ανταγωνιστικούς πόλους δύναμης, όπως στονΨυχρό Πόλεμο, διασφαλίζει περισσότερο την ειρήνη, ενώ ένα πολυπολικό(multipolalr) σύστημα είναι πιο πιθανό να οδηγήσει σε πόλεμο. 

Οι άχρονες αλήθειες του Ρεαλισμού 

Πρωταρχική επιστημολογική κι οντολογική προκείμενη του Ρεαλισμού είναι ότιαποκαλύπτει την άχρονη αλήθεια του παγκόσμιου πολιτικού συστήματος και τωναρχών που διέπουν την διεθνή συμπεριφορά και που ένας ένας παίκτης στο διεθνέςσύστημα μόνο αυτοκαταστροφικά μπορεί να αγνοήσει. 

Δεν θα μπούμε στις κριτικές που έχουν ασκηθεί κατά του ρεαλισμού και τηςαπαισιόδοξης και παραιτημένης εικόνας του ανθρώπου που αυτός υποβάλλει. Ή πουέχουν συμφέρον οι ταγοί του να θέλουν να τον υποβάλλουν ως άχρονη αλήθεια, κιέτσι να τον αναπαράγουν, νομιμοποιώντας την κυριαρχική συμπεριφορά τους. Αυτήάλλωστε είναι και η πιο καίρια κριτική του ρεαλισμού, στην οποία συμφωνούν ηκριτική σχολή, οι μεταδομιστές και μετανεωτερικοί στοχαστές, οικονστρουξιονιστές, η «Αγγλική Σχολή» και οι Μαρξιστές. Παραμένει ωστόσο γεγονόςιστορικό ότι απόψεις του Ρεαλισμού φαίνονται να έχουν μια άχρονη ισχύ και μιασυνάφεια εξηγητική με την εξέλιξη των διεθνών σχέσεων και της παγκόσμιαςιστορίας. 

Είτε το παγκόσμιο σύστημα είναι αναρχικό είτε ιεραρχούμενο, κι όποια κι ανείναι η φύση των μονάδων και παικτών του, η επιταγή της επιβίωσης κι η δυναμικήτης εθνικής ασφάλειας παραμένουν τα καίρια και κύρια προτάγματα στον ορισμό τηςδιεθνούς πολιτικής και οικονομικής τάξης. 

Τίτος Χριστοδούλου

Βασική βιβλιογραφία του Ρεαλισμού:

Waltz Kenneth, 1997. Realismand International Politics, Taylor & Francis

Θουκυδίδης. Iστορία Πελοποννησιακού Πολέμου.

Thomas Hobbes. 1975.Leviathan. Harmondsworth, UK: Penguin

Edward Hallett Carr. 1946.The Twenty- Years’ Crisis, 1919-1939: An Introduction to the Study ofInternational Relations. London:Macmillan;

Hans Morgenthau, 1967.Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Knopf;

Kenneth N. Waltz. 1979.Theory of International Politics. New York: McGraw Hill;

John J. Mearsheimer. 2001.The Tragedy of Great Power Politics. New York:

Norton.