του Τίτου Χριστοδούλου
Ο υπαρξιστής φιλόσοφος Σάρτρ για το… Κυπριακό
Δεν γνωρίζω αν στον Πρόεδρο αρέσει το πρωί η μαρμελάδα. Λέω «το πρωί» με νόημα, αφού εδώ στη Βρετανία μαθαίνουμε ότι οι ραφινάτοι «posh» τρώνε «marmelade» το πρωί με το πρόγευμα και «jam» το απόγευμα με το τσάι. Εμείς οι απολίτιστοι Μεσόγειοι Κύπριοι δεν έχουμε καν ξεχωριστή λέξη για τα δύο.
Ακόμη πιο «αποθαρρυντικά», σε μια γύρα που έκαναν οι σκέψεις μου για το κείμενο αυτό βρήκα ακόμη λιγότερους Κυπρίους, οπωσδήποτε κανέναν ανάμεσα στους «Τσάρληδες», να γνωρίζουν την λέξη «ιξώδες» ή την ρίζα της καταγωγής της, στο «ιξός», το φυτό των Χριστουγέννων, γνωστό με το ξενικό όνομά του «γκυ». Φυτό ομοίως ξενικώς τιμώμενο στα έθιμα της κοσμοπολίτικης αγγλολαγνείας μας που δίνουν τα πρασινοκόκκινα χρώματά του γκυ στον εορτασμό της… Ενανθρώπησης ή Χριστουγέννων, με την φονταμενταλιστική χριστιαναλωτική πίστη του «έκαμα τα shopping μου!»
Η κολλώδης υφή του χυμού του φυτού έδωσεν στην ελληνική (πόσοι θα δοκιμάσετε την ακρίβεια της ετυμολογίας μου με αναδρομή στο Λεξικό Μπαμπινιώτη) τον όρο «ιξώδες», ιδιότητα των ρευστών που αποδίδει το παχύρρευστον και κολλώδες της υφής των ή και το «θιξώδες», όταν το ιξώδες του υγρού αυξάνεται με την ανάδευσή του, το ανακάτωμά του, εκ του θιγγάνειν + ιξώδες. Όπως το βούτυρο του γάλακτος, το μελάνι ή το… Κυπριακό. Αλλά δεν προκαταλαμβάνω το επιχείρημα του δοκιμίου.
Το Κυπριακό πάντως το τρώμε πρωί, μεσημέρι, βράδυ. Χωρίς ιδιαίτερους γαστρονομικούς ή εθιμοτυπικούς κανόνες. Ή χωρίς την τήρηση οιωνδήποτε κανόνων. Full-stop.
Αν αρέσει η μαρμελάδα στον Πρόεδρο – ή γενικά τους πολιτικούς που απεφάσισαν να «λύσουν» το Κυπριακό, όπως λύνει το κυδώνι στο βράσιμο για την μαρμελάδα, δεν φαίνεται πάντως να έχουν με την ίδια σοβαρότητα ή αποφασιστικότητα διαβάσει, ή το πιο σημαντικό, επηρεασθεί από τον υπαρξισμό του Σαρτρ. Που, για φιλοσοφικούς λόγους, απεχθανόταν την μαρμελάδα. Και για τους ίδιους λόγους δεν θα «ακούμπαγε» ποτέ το Κυπριακό.
Στον Γάλλο φιλόσοφο, ποιότητες ή ιδιότητες που θα ανήκαν στην φυσική ή την γαστρονομία, όπως η στερεότητα, υδαρότητα, γλυκύτητα και, ακόμα πιο σημαντικά, το κολλώδες ή ιξώδες («le visqueux» ή «la mollesse»), και που θα εθεωρούντο εκ πρώτης όψεως άσχετες με την φιλοσοφία, κι ακόμα πιο άσχετες με την πολιτική, παίρνουν μια ιδιαίτερη καθολική σημασία. «Εισίν και εδώ θεοί», θα είχε πει στους μαθητές του ο Δημόκριτος, όταν τον βρήκαν ένοχα στην κουζίνα του να ανακατεύει στην χύτρα την σούπα (ή την μαρμελάδα) του.
Ήξεις, αφίξεις, στο ιξώδες εννά πήξεις
Θεοί ή δαίμονες, πάντως το κολλώδες ή ιξώδες παίρνει για τον Σαρτρ μια όλως αποκρουστική σημασία, γιατί αναστρέφει εμετικά (θυμηθείτε τον δικό μας όρο «στρέφω» για την αντιστροφή της διαδικασίας της πέψης) την σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο παρατηρητή (ένα όν «pour-soi») και τα φυσικά αντικείμενα (που υπάρχουν «en-soi»). Η καθολική υπαρξιστική ιδέα πίσω από την διάκριση αυτή αφορά το μοναδικό σχέδιο κάθε ανθρώπινης ύπαρξης να επιτύχει τον υποθετικό συνδυασμό του υποκειμένου-παρατηρητού και του αντικειμένου-κόσμου σε ένα «προς εαυτόν-εν εαυτώ» (en-soi- pour-soi). Να επιτύχει δηλαδή μια ιδεατή ταύτιση με τον εαυτό του σαν ένα αναγκαίο (μη επιλέγον) όν ενώ ταυτόχρονα παραμένει ελεύθερος και υπεύθυνος για τον εαυτό του. Η Καντιανή ήγουν αντίθεση ή «αντινομία του καθαρού πρακτικού λόγου» ανάμεσα στον άνθρωπο σαν μέρος του φυσικού κόσμου, υποκείμενο στους αναγκαίους φυσικούς νόμους (κόσμος των «φαινομένων») και τον άνθρωπο σαν προνομιούχο κάτοικο ενός υπερβατικού κόσμου ελευθερίας, έξω από τους φυσικούς νόμους («νοούμενος» κόσμος). Κι αυτός είναι, για τον Σαρτρ, ο ορισμός του «αδυνάτου του Θεού» (με την τροπική έννοια του «impossible») που ο καθένας μας προσπαθεί να γίνει.
Στην αντιμετώπιση του φυσικού κόσμου και τον χειρισμό των αντικειμένων του η ανθρώπινη οντότητα τόσο υπόκειται στην φυσική αιτιότητα (που επιβάλλει χειριζόμενος τα αδρανή όντα) όσο και πραγματώνει την ελευθερία του, προωθώντας τα σχέδια του για οικείωση, εξανθρώπιση του κόσμου του. Το συνεχές του σχέδιο δηλαδή να δώσει νόημα σε ένα κόσμο που αφ’ εαυτού, ή «εν εαυτώ - en-soi» στερείται νοήματος. ‘Ενα κόσμο που του δίνεται με την μορφή υλικών πραγματικοτήτων (όντων «en-soi») τα οποία δέχονται αδρανώς κι αδιαμαρτυρήτως την οικείωσή τους (appropriation) στα σχέδια και τους χειρισμούς του πράττοντος «pour-soi» ανθρώπινου όντος.
Υποκύπτω κι εγώ εδώ στην «φυσική ανάγκη» να καθησυχάσω τους Μαρξιστές αναγνώστες (και τον Μέγα Αρχιερέα των «ιερών» εδώ συντρόφων) ότι η ίδια διάκριση ενέχεται στην απαισιόδοξη και σκοτεινή εικόνα της αντίθεσης στο Κεφάλαιο ανάμεσα στις (κατ)αναγκαστικές αναγκαιότητες του φυσικού κόσμου της εργασίας που είναι «οικονομικά αναγκαία», απαλλοτριωτική κι ανελεύθερη και τον «κόσμο της ελευθερίας» που επιτυγχάνεται μόνον «εκτός εργασίας», στον «ελεύθερο χρόνο» («Σκοπός δεν είναι να εξανθρωπίσουμε την εργασία αλλά να την περιορίσουμε όσο είναι αυτό δυνατό», ορίζει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο). Όταν «πιάνει δουλειά» λοιπόν ο Πρόεδρος ή οι «Ομάδες Εργασίας» (με τον μαρξιστικό ορισμό «ανελεύθερες») μπαίνει στον αντικείμενο κόσμο της ανελεύθερης κι αναγκαστικής, απαλλοτριωτικής εργασίας, μόνη έξοδος ελευθερίας από τον οποίο είναι η ανάπαυλα, οι διακοπές από την εργασία. Ας πούμε, με τουρισμό στην Κούβα ή εδώ στις εκδηλώσεις του Κοινοτικού Παραρτήματος ή του Παρ-αρτήματος του Παραρτήματος, στο γνωστόν Φουρνάκιον («άρτημα» άλλωστε σημαίνει μεζές – άλλη παραπομπή στην ιδρυτική της πολιτικής, και της φιλοσοφίας της, τελετή της θυσίας, της μαγειρικής και των κοψιδίων ή μεζέδων. Θα το έχει σκυλομετανιώσει το βιβλιοπωλείον της Γιαλούσας που μου πώλησε το «Θυσία και Μαγειρική»).
Apres soi le deluge
Αλλά δεν είναι αυτός ο «en-soi» κόσμος μια ευχείριστη πραγματικότητα που επιτρέπει στην ανθρώπινη ύπαρξη την πραγμάτωση της ελευθερίας του; Βάλτε το πρόσημο «Κυπριακό» εδώ - η πραγμάτωση της ελευθερίας μας με τον χειρισμό του Κυπριακού - και ήδη θα δείτε ότι κάτι δεν «κολλά» εδώ. Ή μάλλον, Σαρτρικώς, εδώ ακριβώς «κολλάμε».
Ελευθερία και… «πρωτοβουλίες» στον χειρισμό του Κυπριακού; Αμ δε, που θα έλεγε ο Σαρτρ. Με γαλλικό αξάν. Γιατί για τον Σαρτρ, στην συνάντηση του ανθρώπου με τα κολλώδη, ιξώδη πράγματα, (όπως η πίσσα – αλλά όχι «άσφαλτος», χωρίς σφάλματα - του Κυπριακού) το «visqueux» πράγμα παίρνει μια αναπάντεχη όσο κι ανάρμοστη προτερότητα πάνω μας σαν ελεύθερα όντα. Απειλητικά κι αναιρετικά προς αυτή την ελευθερία. Πιάνοντας ένα ιξώδες αντικείμενο αντί να ασκήσουμε έλεγχο πάνω σε αυτό, αντίθετα ετούτο κολλά πάνω μας, αρνείται να μας αφήσει να το χειριστούμε όπως θέλουμε, κι απλώς αρνείται να «μας αφήσει» ελεύθερους. Μας ρουφά μέσα του, μας τραβά με επμονή όσο κι προσπαθούμε να απομακρύνουμε τα χέρια που άκριτα κι άσκεπτα βάλαμε σε αυτό, νομίζοντας ότι μπορούμε να το χειριστούμε όπως εμείς θέλουμε. Όχι μόνο αρνείται την «χρήση» και την «αρμογή» του στα σχέδια μας, αλλά και μας «αρμόζει» αυτό στην κολλώδη του υφή.
Αντιστρέφοντας τους όρους το «en-soi» χειρίζεται αυτό πια το «pour-soi», δείχνει να έχει μια δική του θέληση, να επιβάλλει τους δικούς του όρους κι απαιτήσεις. Ενώ προσαρμόζεται στις δικές μας κινήσεις, με μια ακατάβλητη ελαστικότητα επιβάλλει την δική του ανοίκεια θέληση στο παιχνίδι. Μας καλεί, ή μας αναγκάζει, να αντιμετωπίσουμε και «χειριστούμε» τις νέες του συνεχώς πραγματικότητες. Ενώ προτείνει και προβάλλει μια «ελαστικότητα» και «προσαρμοστικότητα», μια συγκαταβατική μαλακότητα, με σκοτεινό κι απρόβλεπτο τρόπο αντιστέκεται στα σχέδιά μας ρουφώντας μας ακριβώς σε αυτή την ευμετάβλητη παχύρρευστη μάζα του. Eκεί που νομίζουμε ότι το «κατέχουμε», μας κατέχει αυτό και μας κάνει ό,τι αυτό θέλει. Έτο, voila κουμπάροι, εβολλήσαμεν. Με γαλλικό πάντα αξάν (accent). Οι αμφιλεγόμενες δηλώσεις για πρόοδο και «κινητικότητα» και ταυτόχρονα οι αποθαρρημένες αποτιμήσεις της «τουρκικής αδιαλλαξίας» απλά επαληθεύουν την κατάρα του Κυπριακού ιξού: Ήξεις, αφίξεις, στο ιξώδες εννά πήξεις. «Le visqueuz est docile. Seulement, au moment megrave; je crois le posseder, voile que, par un curieux renverserment, c’ est lui qui me possede. C’ est la qu’ apparai caractentiel: sa mollesse fait ventouse” (L’ Etre et le Neant – Eίναι και Μηδέν).
Η Αφόρητη Μαρμελλάς … του Είναι μας
Την αίσθηση αυτή της αποθάρρυνσης και ματαιότητας από τη αποκρουστική αναστροφή των σχέσεων του ανά χείρας κόσμου με τον άνθρωπο και την άρνηση αυτού που με ειδοποιό τρόπο το «pour-soi» είναι, δηλαδή της ελευθερίας, περιγράφει ο Σαρτρ, ήδη πριν την την θεωρητική θεμελίωση της φιλοσοφική ιδέας στο Είναι και Μηδέν, στην Ναυτία (). Εκεί, στην σκηνή-κορύφωση στον δημόσιο κήπο του Bouville - μια πόλη η ονομασία της οποίας παραπέμπει στην γλοιώδη υφή της λάσπης – ο ήρως του βιβλίου Roquentin αντιλ;μβάνετ;αι την μάταιη τυχαιότητα της φύσης και των αντικειμένων της. Βλέπει διαισθητικά, σε ένα εφιάλτη απόγνωσης ο κήπος να τυλίγεται σε μια παχύρρευστη γλοιώδη αδιαφόρητη κολλώδη μάζα, «ήταν εκεί, πιέζοντας τον κήπο, κυλώντας ανάμεσα στα δέντρα, υγρή, σπρώχνοντας τα όλα, παχιά ένα σιρόπι. Κι ήμουν εκεί μέσα, εγώ μαζί με όλο τον κήπο».
Η αντίδραση του Roquentin είναι στην αρχή ο φόβος, για να εξελιχθεί γρήγορα σε θυμό. «ΤΗΝ έβλεπα ηλίθια, εκτός τόπου, μια ανόσια μαρμελάδα», Ο Roquentin κατάλαβε ότι ο κόσμος των διαφοροποιημένων αντικειμένων, των εξατομικεύσεων και των ορισμών, αντανακλά τις ανθρώπινες προθέσεις, τα σχέδια του ανθρώπου που δίνουν νόημα στον κόσμο και τα όντα του. Έξω από την δυνατότητα αυτή της ελευθερίας της πράξης και των προθέσεών της, του ανθρώπινου νοηματοδοτικού ελέγχου, ο κόσμος ξαναγυρνά σε μια αδιαφοροποίητη κι αδιάφορη μάζα, «μια γλοιώδη, παχύρρευστη μαρμελάδα, μια αποθάρρυνση».
Kι ας μην νομίσει ο Πρόεδρος ή οι Τσελεπήδες του ότι μπορεί να ξεφύγει από την ρουφήχτρα παγίδα του Κυπριακού που εχώθη, το μάελστρομ που θά ΄λεγε ο… μαέλστρος του τρόμου Πόε, αλλάζοντας το πρωί την μαρμελάδα με «jam». Γιατί όσοι έχουμε τόσο συχνά καταραστεί το μποτιλιάρισμα εδώ στον περιφερειακό του North Circular ή με φούρια τραβήξει να ξεαγκυλώσουμε τα χαρτιά μας από τον εκτυπωτή, γνωρίζουμε ότι «jam» σημαίνει ακριβώς αυτό. Ότι έχουμε κολλήσει.
Στην αφόρητη μαρμ-ελλάδα του Είναι μας. Ή την πείνα του απείναι μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Ένα ιστολόγιο προβληματισμού και διαλόγου...!!!