Γράφει ο Τίτος Χριστοδούλου:
“Κι υπάρχει μια άλλη ντροπή, η ντροπή του κόσμου. Ειπώθηκε, με θαυμαστό τρόπο από τον John Donne, κι επαναλήφθηκε αμέτρητες φορές, ότι κανείς άνθρωπος δεν είναι νησί, κι ότι οι καμπάνες ηχούν για όλους. Κι ωστόσο, υπάρχουν εκείνοι που, αντιμέτωποι με τα εγκλήματα των άλλων, ή τα δικά τους, στρέφουν την πλάτη για να μην τα δουν και δεν νιώθουν να τους αγγίζουν καν.” – Primo Levi, The Drowned and the Saved.
Όταν κανείς ανακαλέσει τα τρομερά γεγονότα των Ναζιστικών ή Σταλινικών, μαζικά φονικών, στρατοπέδων συγκέντρωσης μια σκοτεινή εικόνα σχηματίζεται. Ως ουσιαστικές, περίπου αναπόφευκτες εκφράσεις της πολιτικής ολοκληρωτικών συστημάτων δεν ήσαν μόνο το αποτέλεσμα των πιο απόλυτα κακών, θηριωδών ανθρώπινων σχεδίων. Δεν ήταν μονάχα εκφράσεις αυτού που ο φιλόσοφος Καντ ωνόμασε ως το ‘ριζικό κακό’ (radical evil). Nαι, ήσαν μια υπόδειξη τόσο αποτρόπαια κακή όσο το κακό που εξεικόνιζαν, ένα ‘καθαρό’, μεταφυσικό Κακό που, όσο διεστραμμένο, αντιπροσώπευε για τους εκτελεστές του ένα είδος ‘ηρωϊσμού: εκείνων που δεν σταματούν, δεν ορρωδούν μπροστά στις χειρότερες υπερβολές που η λογική του Kακού τους υποβάλλει.
Nαι, εξέφραζαν την απόλυτη κι ασυμβίβαστη ‘σκληρότητα’ που ο Νίτσε ζητούσε από τους Υπερανθρώπους του, καλώντας τους, μπροστά στην αλύγιστη Ορμή της Θέλησης, να γίνουν ‘αυτό που είναι’, να αυτοδημιουργηθούν, να μην μοιραστούν με τα θύματά τους την αδυναμία, την ασθενικότητα κι ευμεταβλητότητα που τα καταδικάζει, όπως πρέπει, σε αφανισμό. Να δείξουν ότι ανήκουν σε αυτή την ‘υγιά αριστοκρατία’ στην οποία πρέπει να θυσιαστούν οι αδύναμοι. Να γίνουν ‘αδίστακτοι γυπαετοί’ χωρίς δεύτερη σκέψη για την μοίρα των προβάτων, κρυμμένων πίσω από την ‘ιουδαϊκή ηθική των αδυνάμων’. Κι απορρίπτοντας την εικόνα των δαμασμένων σαν κατοικίδια ζώα, ξεδοντιασμένων από την ουδαϊοχριστιανική ηθική της Ευρώπης αδυνάμων, ο Νίτσε ζητεί κάτι περισσότερο από την σκληρότητα, στον αγώνα για αυτοέλεγχο κι αυτοδημιουργία. Ζητεί την απόλυτη απόρριψη και περιφρόνηση στα αισθήματα ‘οίκτου’ ως μη ανδρικά, μη αρρενωπά. Ήταν αυτό το ‘ευγενές’, ‘ηρωϊκό’ σχέδιο απόλυτης κυριαρχίας στους αδυνάμους, επιβάλλοντας ‘τον πόνο και την οδύνη’, που ‘προηγείται της Εορτής’, ό,τι εξέφραζε η ανελέητη, αδίστακτη σκληρότητα, το Απόλυτο Κακό των στρατόπεδων Συγκεντρώσεως, όπως τα ανέλυσε η Χάννα Αρέντ, στο ‘Γένεση του Ολοκληρωτισμού’ της.
Αλλά, δεν αντίκρυσε έναν τέτοιο ‘γυπαετό’ η Εβραία φιλόσοφος, όταν παρευρέθη και κατέγραψε σαν φιλόσοφος και σαν δημοσιογράφος (για το New Yorker, και δημοσιευμένο σαν βιβλίο, το Eichmann in Jerusalem), την δίκη του αιμοσταγούς Ναζιστή Adolf Eichmann, στην δίκη του στην Ιερουσαλήμ, το 1963. Απροετοίμαστη γι’ αυτό, συγκλονίστηκε από την απόσταση ανάμεσα στην εικόνα του θηρίου, φονηά των Εβραίων Eichmann και του πραγματικού, υποταγμένου και συμβιβασμένου ατόμου, ενός ξεπλυμένου ανθρωπάκου χωρίς πνεύμα και χωρίς συναίσθημα, μιας απλής βίδας στην Ναζιστική μηχανή, με τόσο περιωρισμένη φαντασία ώστε να είναι ευχαριστημένος και συμβιβασμένος με το περιωρισμένο του στάτους. Η συμπεριφορά του Eichmann και το γεγονός ότι είχε με συνέπεια και μεθοδικότητα φροντίσει να σταλούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης για αφανισμό εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι, έδειξε στην φιλόσοφο ότι η γενοκτονική πολιτική των Ναζί επιτελέσθηκε στην βάση των πιο ευτελών, κοινότυπων, συστηματικών και γραφειοκρατικών κινήτρων, όπου, όπως και στο γραφειοκρατικό σήμερα του εργαλειακού λόγου, προέχει και κυριαρχεί η λογική της ‘αποτελεσματικότητας’.
Η ευτέλεια της άβουλης πολιτικής
Η ευτέλεια του κακού, ‘the banality of evil’, είναι η ιστορική πια ονομασία από την Αρέντ. Δεν υπήρχε εκεί η ‘απόλυτη παρουσία’ του υπερφυσικού, ριζικού Κακού του Καντ. Στην προσπάθειά της να βρει το μυστικό του Απόλυτου Κακού, η φιλόσοφος βρήκε, αντίθετα, την ρηχότητα, ευτέλεια, καθημερινότητα του Ναζιστικού εγχειρήματος. Οι Eichmann του είναι απαραίτητοι. Ενσαρκώνουν ακριβώς αυτή την ρηχότητα και την καθημερινότητα των ολοκληρωτισμών. Ήταν κι αυτός προϊόν της χωρίς ερωτήματα κι αδιαμαρτύρητης υποταγής κι υπακοής, ανεξάρτητα από τους σκοπούς που αυτή εξυπηρετούσε, ανεξάρτητα από το κόστος σε ανθρώπινη ζωή. Είτε ο Eichmann επεδίωκε να βελτιώσει την λειτουργία κι αποτελεσματικότητα του σιδηροδρομικού δικτύου, ή να μεγιστοποιήσει την εξολόθρευση εκατομμυρίων δεν έπαιζε καμμία διαφορά. Σκοπός ήταν να επινοηθούν και να επιτευχθούν οι καλύτεροι τρόποι για να επιτευχθούν οι διατεταγμένοι σκοποί, να ακολουθηθούν οι διαταγές. Ο πραγματικός τρόμος του ολοκληρωτισμού, έτσι, είναι η ευτέλεια κι η δουλικότητα, η εθελοτυφλία των υπηρετών του, όχι κάποια βαθιά ψυχολογική εξήγηση, ή μια ιλιγγιώδης, εφιαλτική πολιτική βούληση. Ο Eichmann ακολουθούσε τυφλά, δεν ήθελε να γνωρίζει, κι έτσι δεν εγνώριζε.
Αν στο βιβλίο της για τον Ολοκληρωτισμό, η Αρέντ επιχειρεί να κατανοήσει, να αναμετρηθεί με τα πιο σκοτεινά γεγονότα του 20ού αιώνα, στο Η Ανθρώπινη Κατάσταση αναδιφεί τον ‘ευτελισμό της πολιτικής’, όπως την αντικρύζουμε να διενεργείται σήμερα. Με όρους που θυμίζουν τις εξηγήσεις της για τον Ολοκληρωτισμό, δείχνει πώς η πολιτική πράξη, αντί για έκφραση της ελευθερίας και δημιουργικότητας του πολιτικού ανθρώπου, έγινε, υποβιβάσθηκε ή ευνουχίστηκε σε εργαλειακή κι ανελεύθερη υιοθέτηση των μέσων, στην άκριτη επιδίωξη των σκοπών. Η συμμόρφωση (‘θα κάνουμε ό,τι ζητεί η Τρόικα’) κι η αναγκαιότητα (‘δεν υπάρχει άλλος δρόμος’) έχουν αποβάλει την πολιτική διάσταση της ανθρώπινης ζωής, κατέστησαν την πολιτική έκφραση και πράξη όχι αυταξία και σχέση ελευθερίας και ισότητας ανάμεσα στους συμπολίτες, αλλά απλά μέσα υποταγμένα σε επιβεβλημένους σκοπούς.
Η τραγωδία της σημερινής ζωής είναι ότι, βγαλμένη από τον χώρο της οικίας, της άμεσης εκπλήρωσης των βιολογικών και χαμηλότερων αναγκών της επιβίωσης, η οικονομία έχει αποικιοποιήσει την πολιτική, το κοινωνικό έχει κυριαρχήσει στο πολιτικό. Κι έχει έτσι, περιορίσει κι υποβαθμίσει την ζωή των ανθρώπων στην εργασία, ως δουλειά (labour και work), στην ιδιωτική μέριμνα, εξαφανίζοντας την ελευθερία που πραγματώνεται στην πολιτεία, την πολιτική αγορά και τον ελεύθερο διάλογο με τους άλλους.
Τίτος Χριστοδούλου
“Κι υπάρχει μια άλλη ντροπή, η ντροπή του κόσμου. Ειπώθηκε, με θαυμαστό τρόπο από τον John Donne, κι επαναλήφθηκε αμέτρητες φορές, ότι κανείς άνθρωπος δεν είναι νησί, κι ότι οι καμπάνες ηχούν για όλους. Κι ωστόσο, υπάρχουν εκείνοι που, αντιμέτωποι με τα εγκλήματα των άλλων, ή τα δικά τους, στρέφουν την πλάτη για να μην τα δουν και δεν νιώθουν να τους αγγίζουν καν.” – Primo Levi, The Drowned and the Saved.
Όταν κανείς ανακαλέσει τα τρομερά γεγονότα των Ναζιστικών ή Σταλινικών, μαζικά φονικών, στρατοπέδων συγκέντρωσης μια σκοτεινή εικόνα σχηματίζεται. Ως ουσιαστικές, περίπου αναπόφευκτες εκφράσεις της πολιτικής ολοκληρωτικών συστημάτων δεν ήσαν μόνο το αποτέλεσμα των πιο απόλυτα κακών, θηριωδών ανθρώπινων σχεδίων. Δεν ήταν μονάχα εκφράσεις αυτού που ο φιλόσοφος Καντ ωνόμασε ως το ‘ριζικό κακό’ (radical evil). Nαι, ήσαν μια υπόδειξη τόσο αποτρόπαια κακή όσο το κακό που εξεικόνιζαν, ένα ‘καθαρό’, μεταφυσικό Κακό που, όσο διεστραμμένο, αντιπροσώπευε για τους εκτελεστές του ένα είδος ‘ηρωϊσμού: εκείνων που δεν σταματούν, δεν ορρωδούν μπροστά στις χειρότερες υπερβολές που η λογική του Kακού τους υποβάλλει.
Nαι, εξέφραζαν την απόλυτη κι ασυμβίβαστη ‘σκληρότητα’ που ο Νίτσε ζητούσε από τους Υπερανθρώπους του, καλώντας τους, μπροστά στην αλύγιστη Ορμή της Θέλησης, να γίνουν ‘αυτό που είναι’, να αυτοδημιουργηθούν, να μην μοιραστούν με τα θύματά τους την αδυναμία, την ασθενικότητα κι ευμεταβλητότητα που τα καταδικάζει, όπως πρέπει, σε αφανισμό. Να δείξουν ότι ανήκουν σε αυτή την ‘υγιά αριστοκρατία’ στην οποία πρέπει να θυσιαστούν οι αδύναμοι. Να γίνουν ‘αδίστακτοι γυπαετοί’ χωρίς δεύτερη σκέψη για την μοίρα των προβάτων, κρυμμένων πίσω από την ‘ιουδαϊκή ηθική των αδυνάμων’. Κι απορρίπτοντας την εικόνα των δαμασμένων σαν κατοικίδια ζώα, ξεδοντιασμένων από την ουδαϊοχριστιανική ηθική της Ευρώπης αδυνάμων, ο Νίτσε ζητεί κάτι περισσότερο από την σκληρότητα, στον αγώνα για αυτοέλεγχο κι αυτοδημιουργία. Ζητεί την απόλυτη απόρριψη και περιφρόνηση στα αισθήματα ‘οίκτου’ ως μη ανδρικά, μη αρρενωπά. Ήταν αυτό το ‘ευγενές’, ‘ηρωϊκό’ σχέδιο απόλυτης κυριαρχίας στους αδυνάμους, επιβάλλοντας ‘τον πόνο και την οδύνη’, που ‘προηγείται της Εορτής’, ό,τι εξέφραζε η ανελέητη, αδίστακτη σκληρότητα, το Απόλυτο Κακό των στρατόπεδων Συγκεντρώσεως, όπως τα ανέλυσε η Χάννα Αρέντ, στο ‘Γένεση του Ολοκληρωτισμού’ της.
Αλλά, δεν αντίκρυσε έναν τέτοιο ‘γυπαετό’ η Εβραία φιλόσοφος, όταν παρευρέθη και κατέγραψε σαν φιλόσοφος και σαν δημοσιογράφος (για το New Yorker, και δημοσιευμένο σαν βιβλίο, το Eichmann in Jerusalem), την δίκη του αιμοσταγούς Ναζιστή Adolf Eichmann, στην δίκη του στην Ιερουσαλήμ, το 1963. Απροετοίμαστη γι’ αυτό, συγκλονίστηκε από την απόσταση ανάμεσα στην εικόνα του θηρίου, φονηά των Εβραίων Eichmann και του πραγματικού, υποταγμένου και συμβιβασμένου ατόμου, ενός ξεπλυμένου ανθρωπάκου χωρίς πνεύμα και χωρίς συναίσθημα, μιας απλής βίδας στην Ναζιστική μηχανή, με τόσο περιωρισμένη φαντασία ώστε να είναι ευχαριστημένος και συμβιβασμένος με το περιωρισμένο του στάτους. Η συμπεριφορά του Eichmann και το γεγονός ότι είχε με συνέπεια και μεθοδικότητα φροντίσει να σταλούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης για αφανισμό εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι, έδειξε στην φιλόσοφο ότι η γενοκτονική πολιτική των Ναζί επιτελέσθηκε στην βάση των πιο ευτελών, κοινότυπων, συστηματικών και γραφειοκρατικών κινήτρων, όπου, όπως και στο γραφειοκρατικό σήμερα του εργαλειακού λόγου, προέχει και κυριαρχεί η λογική της ‘αποτελεσματικότητας’.
Η ευτέλεια της άβουλης πολιτικής
Η ευτέλεια του κακού, ‘the banality of evil’, είναι η ιστορική πια ονομασία από την Αρέντ. Δεν υπήρχε εκεί η ‘απόλυτη παρουσία’ του υπερφυσικού, ριζικού Κακού του Καντ. Στην προσπάθειά της να βρει το μυστικό του Απόλυτου Κακού, η φιλόσοφος βρήκε, αντίθετα, την ρηχότητα, ευτέλεια, καθημερινότητα του Ναζιστικού εγχειρήματος. Οι Eichmann του είναι απαραίτητοι. Ενσαρκώνουν ακριβώς αυτή την ρηχότητα και την καθημερινότητα των ολοκληρωτισμών. Ήταν κι αυτός προϊόν της χωρίς ερωτήματα κι αδιαμαρτύρητης υποταγής κι υπακοής, ανεξάρτητα από τους σκοπούς που αυτή εξυπηρετούσε, ανεξάρτητα από το κόστος σε ανθρώπινη ζωή. Είτε ο Eichmann επεδίωκε να βελτιώσει την λειτουργία κι αποτελεσματικότητα του σιδηροδρομικού δικτύου, ή να μεγιστοποιήσει την εξολόθρευση εκατομμυρίων δεν έπαιζε καμμία διαφορά. Σκοπός ήταν να επινοηθούν και να επιτευχθούν οι καλύτεροι τρόποι για να επιτευχθούν οι διατεταγμένοι σκοποί, να ακολουθηθούν οι διαταγές. Ο πραγματικός τρόμος του ολοκληρωτισμού, έτσι, είναι η ευτέλεια κι η δουλικότητα, η εθελοτυφλία των υπηρετών του, όχι κάποια βαθιά ψυχολογική εξήγηση, ή μια ιλιγγιώδης, εφιαλτική πολιτική βούληση. Ο Eichmann ακολουθούσε τυφλά, δεν ήθελε να γνωρίζει, κι έτσι δεν εγνώριζε.
Αν στο βιβλίο της για τον Ολοκληρωτισμό, η Αρέντ επιχειρεί να κατανοήσει, να αναμετρηθεί με τα πιο σκοτεινά γεγονότα του 20ού αιώνα, στο Η Ανθρώπινη Κατάσταση αναδιφεί τον ‘ευτελισμό της πολιτικής’, όπως την αντικρύζουμε να διενεργείται σήμερα. Με όρους που θυμίζουν τις εξηγήσεις της για τον Ολοκληρωτισμό, δείχνει πώς η πολιτική πράξη, αντί για έκφραση της ελευθερίας και δημιουργικότητας του πολιτικού ανθρώπου, έγινε, υποβιβάσθηκε ή ευνουχίστηκε σε εργαλειακή κι ανελεύθερη υιοθέτηση των μέσων, στην άκριτη επιδίωξη των σκοπών. Η συμμόρφωση (‘θα κάνουμε ό,τι ζητεί η Τρόικα’) κι η αναγκαιότητα (‘δεν υπάρχει άλλος δρόμος’) έχουν αποβάλει την πολιτική διάσταση της ανθρώπινης ζωής, κατέστησαν την πολιτική έκφραση και πράξη όχι αυταξία και σχέση ελευθερίας και ισότητας ανάμεσα στους συμπολίτες, αλλά απλά μέσα υποταγμένα σε επιβεβλημένους σκοπούς.
Η τραγωδία της σημερινής ζωής είναι ότι, βγαλμένη από τον χώρο της οικίας, της άμεσης εκπλήρωσης των βιολογικών και χαμηλότερων αναγκών της επιβίωσης, η οικονομία έχει αποικιοποιήσει την πολιτική, το κοινωνικό έχει κυριαρχήσει στο πολιτικό. Κι έχει έτσι, περιορίσει κι υποβαθμίσει την ζωή των ανθρώπων στην εργασία, ως δουλειά (labour και work), στην ιδιωτική μέριμνα, εξαφανίζοντας την ελευθερία που πραγματώνεται στην πολιτεία, την πολιτική αγορά και τον ελεύθερο διάλογο με τους άλλους.
Τίτος Χριστοδούλου
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Ένα ιστολόγιο προβληματισμού και διαλόγου...!!!