10. Ο ΓΕΛΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ του Τίτου Χριστοδούλου

του Τίτου Χριστοδούλου

Ο Θεός των Εβραίων δεν γελά ποτέ. Η θρησκεία των Εβραίων, εξήγησε η Εβραία Σούζαν Σόνταγκ, είναι μια σκοτεινή υπόθεση («sober religion»). Ή, πιο σωστά, το γέλιο του Θεού δεν συνδέεται ποτέ με ευθυμία ή χαλάρωση. Είναι απειλητικό, προοιωνίζεται καταστροφή των «υπερφιάλων» ή (με την ομηρική ένννοια) «νηπίως» ασεβών ανθρώπων. Περίγελως, και μάλιστα σκληρός, παρά γέλως.  Ιδέτε τον εύχρηστον στους από άμβωνος Ψαλμό 2:4: «Ο κατοικών εν ουρανοίς εκγελάσεται αυτούς και ο Κύριος εκμυκτηριοί αυτούς». Γέλιο Σαρδόνιο, «δηκτικό», όπως θα το ώριζαν οι Έλληνες: «ούτος ο γέλως Σαρδόνιος καλείται, όταν μη τις εκ διαθέσεως και κρίσεως γελά... ο μετά δηγμού προς υπόκρισιν» (Hartmut Erbse: Scholia in Homeri Iliadem, Berolini MCMLXIX). Γέλιο επίφοβο, γέλως οργής. Επεξηγεί το επόμενο αμέσως εδάφιο, μη και υπάρξει αφελώς καθησυχαστική παρεξήγηση (Ψαλμοί, 2:5): «τότε λαλήσει αυτούς εν οργή αυτού και εν τω θυμώ αυτού ταράξει αυτούς».

Ομοίως στις 42 περιπτώσεις στην Παλαιά Διαθήκη όπου ο Θεός «γελά» (αλλά δεν ευθυμεί). Θα μπορούσατε να φαντασθείτε να τρομάζει με το εδάφιο αυτό τους απλοϊκούς πιστούς αγελάρηδες, cow boys, σκονισμένος ευαγγελικός ιεροκήρυκας σε γουέστερν φιλμ. «Repent, the end is extremely fucking nigh», κι ο ιεραποστολικός.... graffiti παρά δίπλα μας. Kι όσο για την απειλή αφανισμού σε εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης, «φονεύσω ουρούντας προς τοίχον», να το γνωρίζουν και να φοβούνται τον Κύριο κι οι μπυρόβιοι, τα κάτουρα αρούρης. Προκαλέστε και τον θεολόγο του σχολείου ή τον παπά του χωριού σας, τί να εννοεί ποινικοποιώντας με ποινή θανάτωσης το «ουρείν προς.. τοίχον» ο Κύριος. «I shall perish who pisseth against the wall» μεταφράζει τον ούριο τρόμο κι η μετάφραση του King James. Σε απλά λαϊκά η Vulgata εξηγεί, «θα εξολοθρεύσω τους άρρενες μεταξύ σας». Δεν χρειάζεται προσφυγή στις ερμηνείες του Ιωήλ Γιαννακόπουλου για να εννοήσετε ότι ο άνδρας, σε αντίθεση από την γυναίκα δεν ουρεί... «κάχουντας».

Γέλως προμηνύων καταστροφή των ασεβών, αλλά και των πιστών ευσεβών ανθρώπων του θεού. Δεν γελά ο Κυριος ευθύμως, ακόμα κι όταν «παίζει» μακάριος το στοιχηματάκι Του με τον Σατανά εις βάρος του φωκαρά Ιώβ. Προιωνίζοντας το «παράλογον» του Καμύ, δεν υπάρχουν εγγυήσεις για τον άνθρωπο έναντι των «αυθαιρέτων» βουλήσεων του Ουρανού. Κι ας σηκώνει ο Καμύ το αγανακτισμένο χέρι του ενάντια στον άδικο κι αδιάφορο ουρανό (στα «Γράμματα σε ένα Γερμανό φίλο»). Ο Ιώβ σηκώνει το δικό του μόνο για ευλογία του Κυρίου και Θεού του. Δεν παίζει, και κυρίως δεν παίζεται ο Θεός των Εβραίων.

H «λύσις» της τραγωδίας, στο βιβλίο του Ιώβ, τόσο ποιητικό αλλά και τόσο προβληματικό για τις ανθρώπινες ανάγκες της κατανόησης της θείας τάξης, μιας ανεκτής φιλοσοφικά «θεοδικίας», είναι η πιο σκοτεινή στιγμή του Θεού. Με πλήρη αδιαφορία για τις ηθικές, έστω επιστημικές ανάγκες της θεοδικίας (πώς είναι δυνατόν ή συμβατόν το κακό, κακό που εδώ επιτρέπει εν γνώσει Του, με το πανάγαθο του θεού), Εκείνος παρουσιάζει ένα «τρομερό» βιογραφικό σημείωμα στον εμβρόντητο Ιώβ. Κάτι σαν... «Ρε, ξέρεις ποιός είμαι «Εγώ»; Απορεί σε μια πιο «εκκοσμικευμένη» (secular) ανάγνωση του «Ιώβ» ο συγγραφέας του «Μαντολίνου του Λοχαγού Κορέλι», Λουΐ ντε Μπερνιέρ (στο «Revelations»).

Εγώ ερωτώ κι εσύ απαντάς, ορίζει ο Κύριος, Έτσι γίνεται εδώ! Πού ήσουν όταν έδενα τα στεφάνια των αστερισμών, «συνήκα δεσμόν Πλειάδος και φραγμόν Ωρίωνος ήνοιξα»; Ερωτήσεις πολλές, από τον Κύριο, απάντηση για την ταμπακέρα από Εκείνον καμμία: «ερωτήσω δέ σε συ δέ μοι αποκρίθητι: που ης εν τω θεμελιούν με την γην; Απάγγειλον δέ μοι ει επίστη σύνεσιν… ότε εγεννήθησαν άστρα ήνεσάν με φωνή μεγάλη, πάντες άγγελοί μου. Έφραξα δε θάλασσαν πύλαις ούτε εμαίμασσεν, εκ κοιλίας μητρός αυτής εκπορευομένη. Εθέμην δε αυτή νέφος, αμφίασιν ομίχλη δε αυτήν εσπαργάνωσα. εθέμην δε αυτή όρια περιθείς κλείθρα καὶ πύλας. Είπα δε αυτή μέχρι τούτου ελεύση καὶ δε αβύσσου τίς έπηξεν. Συνήκας δὲ δεσμόν Πλειάδος και φραγμόν Ωρίωνος ήνοιξας ή διανοίξεις μαζουρώθ εν καιρώ αυτού και Έσπερον εί̀ κόμης αυτού άξεις αυτά. Επίστασαι δε τροπάς ουρανού η τά υπ’ ουρανόν ομοθυμαδόν γινόμενα. καλέσεις δε νέφος, φωνή καί τρόμω ύδατος λάβρω υπακούσεταί σου. Αποστελείς δε κεραυνούς και πορεύσονται ερούσιν δέ σοι τί εστιν. Τίς δε έδωκεν, γυναιξί̀ν υφάσματος σοφίαν η ποικιλτικήν επιστήμην;».

Πανέμορφη ποίηση, υποπέσαμε στον πειρασμό να σας παραθέσουμε, πολλά και τρομερά τα δημιουργήματα του «Περιπατώντος επί πτερύγων ανέμων» Κυρίου και τρομερού Θεού των Εβραίων. Τρομερόν και επίφοβον μεταξύ των, τέλος, κι η… μοδιστρική των γυναικών και τα στολίσματά τους! «Τίς δε έδωκεν, γυναιξί̀ν υφάσματος σοφίαν η ποικιλτικήν επιστήμην;»  Έγινε η γυνή στην γη βελόνι που πατείς και σ’ αγκυλώνει!

  

Ιώ, Ιώ

Στην κωμική (κωμικοτραγική) αλληγορία στο βιβλίο του Ιώβ, στην ταινία τους «A Serious Man», οι αδελφοί Κοέν παραπέμπουν στην τρομερή θεοφάνεια του βιβλίου του Ιώβ, κλείνοντας «Αποκαλυπτικά» την ταινία με την σκαιά απειλή ενός επικείμενου κυκλώνα που σκοτεινιάζει με τον μεταφυσικό περίπου τρόμο του τον ορίζοντα. Είναι ο θείος τρόμος που βρίσκει στη ρίζα του θρησκευτικού αισθήματος, του «Ιερού» (Sacred) με το «Τρομερό» του, ο θρησκειολόγος Rudoplh Otto;

Οι Θεοί των Ελλήνων αντίθετα γελούν, και γελούν απαύστως («άσβεστος γέλως»). Tί μπορεί να διακόψει τον γέλωτα των θεών; Όχι πάντως τα δεινά των ανθρώπων. Είναι, άλλωστε, έτοιμοι να γελάσουν με τις συμφορές των ανθρώπων που έχουν μάλιστα προκαλέσει εκείνοι. Προσκαλεί η Αθηνά τον Οδυσσέα της, στον «Αίαντα» του Σοφοκλέους, να γελάσει με τον «τρελλαμένο» ήρωα που σφάζει τυφλωμένος, από εκείνην, τα πρόβατα αντί των ηρώων. Ο ήρως αρνείται να συμμετάσχει στην... «Θεία Κωμωδία». Συμπονεί τον συντριμμένο από τους θεούς σύντροφό του, συνάνθρωπό του, την πρέπουσα ταφή του οποίου απαιτεί από τον ρηχά φιλέκδικο Αγαμέμνονα στην λύσι του δράματος. Οι άνθρωποι είναι ικανοί για ένα ηθικό ύψος που θα έφερνε ντροπή στους θεούς. Όσο για το ανθρώπινο κλάμα, τον θρήνο και τις οιμωγές στις συμφορές τους; Μπορεί να είναι και όχληση για τους θεούς, όπως τους θρήνους και κοπετούς του Ορφέα, απαρηγόρητου για τον τελικό «δεύτερο θάνατο» της Ευρυδίκης. Τον διαμέλισαν οι Νύμφες του Δάσους, οι Ναϊάδες, γιατί οι θρήνοι του χαλούσαν την μακάρια ησυχία του δάσους... Για να γυρίσουν, μπορούμε να το φανταστούμε, αμέριμνες στα γελαστά παιχνίδια τους.

«Δεν τους πολυ-εκτιμούμε τους θεούς μας. Αλλά τους λατρεύουμε, γιατί φοβούμαστε τα χειρότερα», λέει κι ο Έλληνας φιλοσοφικά, την ώρα της μάχης (στην Χολυγουντιανή της απόδοση). Και σχολιάζει, στο ολοσέλιδο άρθρο της σύγκρισης των Ελλήνων με τους Βίκιγκς στο «Clash of the Titans», η κριτική της Guardian: «Οι Έλληνες ήταν φιλόσοφοι, ποιητές, ονειροπόλοι. Στοχαζόντουσαν με κάθε ευκαιρία για την θέση του ανθρώπου στο σύμπαν. Οι Βίκιγκς ήταν ηλίθιοι. Ενθουσιώδεις, τολμηροί, θαλασσοπόροι. Αλλά ηλίθιοι (morons)».

Θα μπορούσε να πει ίδιο για την άποψη που είχαν οι ΄Ελληνες για τους θεούς τους. Σε ένα βαθμό και για τον Θεό του Ιώβ, που έχει μεν παντογνωσία, αλλά με λειψή αυτογνωσία. Δείχνουν μια κατώτερη συνείδηση, γνώση σαν αντίληψη (awarenness) αλλά χωρίς αυτοσυνειδησία, χωρίς αναμέτρηση με το υποκείμενο της γνώσης. Δρουν έτσι ανακλαστικά στην πραγματικότητα κι όχι στοχαστικά, το πάνω χέρι στην εξέλιξη των πραγμάτων το έχει η έξω και πάνω από ανθρώπους η ζυγαριά της Δίκης. Δείχνουν, όπως κρίνει για τον Γιαχβέ του Ιώβ ο Carl Jung στο «Answer to Job» («Απάντηση στον Ιώβ»), μια έλλειψη στοχασμού και ηθικής, ενεργώντας με ελλιπή συμπερίληψη του υποκειμένου του οποίου η ατομική ύπαρξη δεν εγείρει κανένα πρόβλημα. Ό,τι η δικαστική εξουσία θα χαρακτήριζε ως «non compos mentis».

Η σχέση των Ελλήνων με τους θεούς τους ήταν, όμως, κριτική. Ήταν η ζωή των θεών θέατρο για του ανθρώπους, όσον κι η ζωή των ανθρώπων πρόσφερε ένα θέατρο, και μάλιστα «interactive», για τους θεούς. Έκαναν όμως, από την άλλη, οι θεοί την ζωή των ανθρώπων, όπως παρατήρησε ο Νίτσε, πιο ανεκτή, φορτωμένοι τα ανθρώπινα κουσούρια. Ήσαν κι Αυτοί υπήκοοι στον κόσμο της Δίκης, της μοίρας, των βουλών και μέτρων ενός απρόσωπου ηθικού Κόσμου πάνω κι έξω από ό,τι το κατοικεί.

Στον γέλωτα των θεών απαντούσε ο γέλως των ανθρώπων, για θεούς κι ανθρώπους. Γέλως ανθρώπινος κι ανθρωπιστικός, πιο βαθύς, πιο φιλοσοφημένος. Γιατί, αντίθετα από τον γέλωτα των θεών, ανάβρυζε από τον πόνο.

  

Η εξανθρώπιση του Θεού

Την ηθική ήττα του Γιαχβέ στις σχέσεις του με τον Ιώβ και την (αθέλητη, έστω) ηθική ανύψωση του ανθρώπου βλέπει κι ο Carl Jung. Πρόκειται για ηθική ανωτερότητα που, για τον ψυχολόγο του βάθους, καταγράφεται στο υποσυνείδητο. Έτσι, η υποσυνείδητη αίσθηση αυτής της ηθικής του ανθρώπου ευγένειας αντιδιαστέλλεται στο υποταγμένο στην ηθική ανωτερότητα του θεού συνειδητό, για να κάνει, όμως, την εμφάνισή της στα όνειρα, οράματα κι αποκαλύψεις. Ως παθολογία δηλαδή, αφού αποκαλύπτεται έτσι ένα χάσμα ανάμεσα στην συνείδηση και το ασυνείδητο. Μια ταραχή του υποσυνειδήτου.

Ο ίδιος ο Θεός συνδυάζει τον τρομερό φόβο προς Αυτόν με την καλωσύνη, αγάπη και δικαιοσύνη, όχι μόνο σαν ικεσία ή καλόπιασμα από  τον φοβισμένο μπροστά στην θεία αυθαιρεσία άνθρωπο, αλλά ως γνήσια εμπειρία της, σε μια «concidentia oppositorum», που δικαιολογεί τόσο τον φόβο όσο και την αγάπη του Κυρίου.

Ωστόσο, παρατηρεί ο Jung, όπως δείχνει και η τελική σήψη των θεών των αρχαίων Ελλήνων, αυτές οι ανθρώπινες αδυναμίες και αντιφάσεις του Θεού δεν γίνονται επί μακρόν ανεκτές στην ανθρώπινη συνείδηση. Κι οι Έλληνες το ήξεραν από πιο παλιά. Η ηθική υπέρβαση του Θεού από τον άνθρωπο, το κατασκεύασμά του, προετοιμάζει την ενανθρώπιση, αλλά και εξανθρώπιση του Θεού. Ήδη μετά τον Ιώβ, παρατηρεί ο ο Carl Jung στο «Answer to Job», παρατηρούμε την εξέλιξη μιας φιλάνθρωπης και καθολικής τάσης που αντικαθιστά την προσωπική σχέση με τον εκλεκτό λαό του.  Τα «τέκνα του ανθρώπου» αντικαθιστούν τα «τέκνα του Ισραήλ». Δεν υπάρχουν πια αναφορές σε διαθήκες, συμβολαϊκές δοσοληψίες με τον άνθρωπο, αλλά φιλοσοφικές γνωμικές αποφάνσεις που δείχνουν στην κατεύθυνση πιο μεταφυσικών γνωστικών ενεργημάτων και αποκαλυπτικών ανακοινώσεων. Είμαστε πια στον κόσμο της Σοφίας.

Η ηθική ανωτερότητα του Ιώβ είναι ένα γεγονός που πια δεν μπορεί να παραγνωριστεί. Η Σοφία ενισχύει την αναγκαία αυτή μετεξέλιξη στον αυτοστοχασμό και προετοιμάζει την ενανθρώπηση που αντιπροσωπεύει και εξανθρώπιση του Θεού. Ο θεός, συνεπής στην παντογνωσία Του, που δεν συμβουλεύτηκε ωστόσο στις δοσοληψίες του με τον Ιώβ, ώστε ο εωσφόρος Σατανάς να φαίνεται ότι γνωρίζει περισσότερα στο θέμα, γνωρίζει ότι έχει αδικήσει τον Ιώβ.

Ο εξαγνισμός, ερμηνεύει ο Jung, η «δικαίωση» της δικαιοσύνης, συνεπάγεται τον εξανθρωπισμό του Θεού. Η Σοφία γνωρίζει ότι ο ηθικός νόμος είναι πάνω κι από τον Θεό. Το βιβλίο του Ιώβ είναι η προπαρασκευή της ενανθρώπησης, μέσα από την κλιμακωτή πρόοδο της αυτοσυνειδησίας του Θεού που συνειδητοποιεί (μια γνώση που ήδη όμως εμπεριέχεται στην παντογνωσία Του, αλλά δεν την είχε συμβουλευθεί) ότι σαν Θεός είναι η ίδια η Πραγματικότητα, κι έτσι, όχι λιγότερο, και άνθρωπος. Η αυτοσυνειδησία αυτή, παίζεται τελικά στο δράμα ή «περιπέτεια» της σχέσης με τον Υιό και την Παιδοκτονία (προεικονισμένη στην θυσία του Ισαάκ και τον φόνο του ηγαπημένου υιού Άβελ, γεννηθέντος κι ου ποιηθέντος).

Η δραματική, σύντομη πορεία της ζωής και του θανάτου του Άβελ, είναι το παράδειγμα για την ζωή και τον θάνατο του ενανθρωπήσαντος Θεού, του Θεού που έγινε άνθρωπος. Άμεση αιτία της Ενανθρώπησης είναι η εξύψωση του Ιώβ και σκοπός η διαφοροποίηση, κι έτσι εμπλουτισμός σε αυτοσυνειδησία της συνείδησης του Θεού. Που συχνά φαινόταν να ενεργεί τυφλά, σαν φυσική δύναμη, σαν τον κυκλώνα των αδελφών Κοέν, παρά σαν συνειδητοποιημένο πρόσωπο σε διάλογο με συνειδήσεις που λαμβάνει υπόψη περισσότερο από σαν θέατρο της Δύναμής Του. Ο φιλάνθρωπος Θεός είναι πια ο Θεάνθρωπος

Τίτος Χριστοδούλου