10. ΟΥΔΕΤΕΡΟΤΗΤΑ Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΓΙΑ ΚΟΙΝΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ του Αθανάσιου Μιχαλόπουλου

Γράφει ο Αθανάσιος Μιχαλόπουλος:

Το πολιτικό παράδειγμα του φιλελεύθερου προτάγματος της ριζοσπαστικής ουδετερότητας του κράτους απέναντι σε κάθε έννοια αγαθού ή συλλογικότητας είναι αυτό που οδήγησε σε κρίση τη νεωτερικότητα και την αρχή του τέλους για τον νεωτερικό πολιτισμό όπως τον γνωρίσαμε. 

Όταν η ριζοσπαστική ουδετερότητα του κράτους αποκόπτει τα άτομα από οποιαδήποτε μορφή κοινότητας, αυτόματα ακυρώνεται το αίτημα για συναπόφαση και ενεργή συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Είναι λογικό το πάγιο φιλελεύθερο αίτημα για ουδετερότητα του κράτους απέναντι σε κάθε μορφή θρησκείας ή κοινωνικής προστασίας και δε διαφωνεί κανείς στο επίπεδο μιας ομοσπονδιακής πολιτείας με πολυεθνικά πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά. Δεν είναι όμως ορθολογικό να επεκτείνεται αυτή η ουδετερότητα ακόμα και σε μικρές μορφές κοινωνιών/κοινοτήτων/συλλογικοτήτων που "κοινή συναινέσει", ως αυτοδιαχειριζόμενες κοινωνικές οντότητες, έχουν θεσπίσει την υιοθέτηση ενός κοινού αγαθού. Σε μια εποχή που θα συγκροτούνται (και ήδη άρχισαν να συγκροτούνται τώρα) μορφές αυτοδιαχειριζόμενων κοινοτήτων θα υποχωρεί η απόλυτη ουδετερότητα του κράτους.

Το πολιτικό ιδανικό στη μετανεωτερική εποχή που έρχεται δεν μπορεί να είναι η αποσπασματικότητα, η κομματιασμένη προσωπικότητα του ατόμου και η αποφυγή κάθε μορφής συνεργατισμού και συντροφικότητας μεταξύ των ανθρώπων ή κοινωνιών, αλλά το πώς θα ήταν δυνατόν ο σύγχρονος άνθρωπος να συνειδητοποιήσει ότι το νόημα της ζωής και της χαράς πηγάζει από την εύρεση κοινών στόχων, κοινών αξιών και κοινής προοπτικής με τους συνανθρώπους του. Δεν έχει κανένα νόημα η φιλοσοφία του τεμαχισμένου μη συνεργατικού ανθρώπου. Το νόημα του "εμείς" και όχι του "εγώ", που είναι το διακύβευμα του αληθούς βίου του αληθούς κοινοτισμού, δεν υποσκάπτει ούτε ακυρώνει το σεβασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας του "ατόμου" όπως το εννοούν στη νεωτερική παράδοση. 

Αποσπάσματα από το έργο του Γρηγόρη Μολύβα (πολιτικού επιστήμονα) για τη σύγχρονη πολιτική επιστήμη για την κριτική του κοινοτισμού στον φιλελευθερισμό:

Ο κοινοτισμός θέτει μια σειρά από ενστάσεις στον φιλελευθερισμό. Υποστηρίζει ότι ο δεύτερος έχει εσφαλμένη αντίληψη για τον εαυτό, ότι αγνοεί τον ρόλο των κοινωνικών πρακτικών στη διαμόρφωση της ατομικής ταυτότητας, ότι υπερτονίζει τη σημασία της ουδετερότητας την οποία μόνο κατ’ επίφαση ο ίδιος τηρεί, ότι καλλιεργεί τον αξιακό σχετικισμό λόγω της έμφασής του στον υποκειμενισμό, ότι αδιαφορεί για τις αρετές, ότι βλέπει την κοινωνία ως κάτι από το οποίο κανείς αντλεί όφελος, ότι τονίζει τα δικαιώματα και όχι τις ευθύνες και τα καθήκοντα, ότι θεωρεί τη δικαιοσύνη ως την πρώτιστη αρετή. Δεν έχουν όλες αυτές οι κριτικές την ίδια βαρύτητα, ούτε είναι εξίσου πειστικές. Ας δούμε, ωστόσο, αυτές που κυρίως συλλαμβάνουν την κοινοτιστική οπτική σε αντιδιαστολή προς τη φιλελεύθερη.

Οι κοινοτιστές αντιλαμβάνονται την κοινότητα ως μια ζώσα πραγματικότητα που ενσταλάζει αξίες στα άτομα που την απαρτίζουν. Όσο μεγαλύτερη η ταύτιση ανάμεσα στις ατομικές και τις κοινοτικές αξίες τόσο το καλύτερο. Η δικαιοσύνη είναι αρετή που διαβρώνει τους ιστούς της κοινότητας, διότι, αντί να δημιουργεί ένα κλίμα μέθεξης και συναντίληψης, διατρανώνει τις αξιώσεις του ατόμου απέναντι στην κοινότητα. Από την άλλη μεριά, για τους φιλελεύθερους η δικαιοσύνη έχει νόημα ακριβώς διότι δεν υφίσταται φυσική συναντίληψη ανάμεσα σε τόσο διαφορετικά σκεπτόμενα όντα όπως είναι οι άνθρωποι, και πάντοτε όταν υπάρχει πεπερασμένη φιλαλληλία, περιορισμένοι πόροι και δυνητικά απεριόριστες επιθυμίες, ζητήματα δικαιοσύνης ανακύπτουν και μόνο μια ιδεολογική χειραγώγηση μπορεί να τα συγκαλύψει.

Ο κοινοτισμός αντιτάσσει στο «εκ των προτέρων εξατομικευμένο υποκείμενο» (ο όρος ανήκει στον Sandel) που επιλέγει και αναθεωρεί τους στόχους του, το δεσμευμένο άτομο, βαθιά εντεταγμένο στις κοινοτικές πρακτικές οι οποίες συγκροτούν την ταυτότητά του. Δεν επιλέγει στόχους, αλλά οι στόχοι συνθέτουν το είναι του, και γι’ αυτό δεν μπορεί να

αποστασιοποιηθεί από αυτούς για να τους κρίνει. Οι κοινοτιστές δεν δέχονται το ουδέτερο κράτος, ακριβώς επειδή συνηγορούν υπέρ μεροληπτικών και κοινοτικά αποδεκτών πρακτικών που διατηρούν ενωμένη και συμπαγή την κοινότητα. Επιτίθενται λοιπόν στο φιλελεύθερο ουδέτερο κράτος από διπλή σκοπιά: 

(α) Η ουδετερότητα δεν είναι επιθυμητέoς στόχος, διότι υποσκάπτει τις κοινοτικές αξίες και κατ’ επέκταση τη συνοχή της κοινότητας. 

(β) Οι φιλελεύθεροι δεν είναι γνήσια ουδέτεροι, αλλά υποστηρίζουν τη διαδικαστική ουδετερότητα η οποία ευνοεί τον φιλελευθερισμό. Εδώ δεν έχουν άδικο και οι φιλελεύθερη δύσκολα θα μπορούσαν να υπερασπιστούν τις θέσεις τους με όρους αμιγούς ουδετερότητας. Επιμένουν στην ουδετερότητα ως προς το αγαθό και όχι ως προς το ορθό. Στη δεύτερη περίπτωση δεν τίθεται ζήτημα ουδετερότητας, αλλά αδικίας εφόσον καταπατούνται δικαιώματα. Αυτό που είναι κρίσιμο για την φιλελεύθερη (ρωλσιανή) ουδετερότητα είναι να μην υπάρχει δημόσια αξιολόγηση των αντιλήψεων περί αγαθού, έστω κι αν κάποια αντίληψη φυσιολογικά εν τέλει επικρατήσει από την ίδια τη δυναμική των πραγμάτων.

Ο Sandel επέκρινε το αδέσμευτο ρωλσιανό/καντιανό υποκείμενο και αμφισβήτησε σθεναρά το μεταφυσικό υπόβαθρο της θεωρίας του Rawls. Ο MacIntyre προσπάθησε να αναβιώσει τον αριστοτελισμό ως συστηματική κριτική στο αποτυχημένο όραμα Διαφωτισμού της φιλελεύθερης συγκινησιοκρατίας που το πλαισίωσε. Τόνισε εμφατικά την ταυτότητα που συγκροτείται από παγιωμένους κοινωνικούς ρόλους, στα κριτήρια των οποίων πρέπει να ανταποκρίνονται οι ατομικές ενέργειες. Ο Taylor μίλησε για εξουσιαστικούς ορίζοντες οι οποίοι είναι δεδομένοι και οριοθετούν το φάσμα των ανθρώπινων επιλογών. Είδε τη σχέση ατόμου – κοινότητας μέσα από την αναλογία του ατόμου που προσπαθεί, με τη βοήθεια ενός χάρτη (δηλαδή των δεδομένων κοινωνικά αντιλήψεων) να βρει το δρόμο του (δηλαδή τη δική του πορεία του προς το αγαθό). Πρέπει όμως πρώτα να μπορέσει να προσανατολιστεί, να ανακαλύψει που βρίσκεται (δηλαδή ποια είναι η ταυτότητά του), ώστε να μπορέσει να αξιοποιήσει τον χάρτη. Ο Walzer μίλησε για διακριτές σφαίρες δικαιοσύνης. Κάθε σφαίρα από ανεξάρτητα διανεμητικά κριτήρια, τα οποία ισχύουν στο εσωτερικό της και αφορούν στα αγαθά που της προσιδιάζουν. Τόσο τα κριτήρια όσο και τα αγαθά φαίνεται να οποία αποκτούν τη σημασία τους μέσα από κοινές νοηματοδοτήσεις των εμπλεκομένων ομάδων στη βάση των κατανοήσεων της κοινότητας.

Πέρα από αυτούς τους κλασικούς εκπροσώπους του κοινοτισμού, οι οποίοι ποτέ άλλωστε δεν αυτοαποκαλέστηκαν κοινοτιστές, ο κοινοτισμός υφίσταται επίσης ως πρόγραμμα δράσης για την αφύπνιση των πολιτών στις αξίες της κοινότητας, οι οποίες κινδυνεύουν.